(Φωτ. Ν. Γουργιώτης)
«Η εκκλησία της Παναγίας βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του Βαθυρέματος, 400μ. περίπου ανατολικά από τον Άγιο Νικόλαο, και τρία χιλιόμετρα δυτικά της Αγιάς. Στη μεταβυζαντινή περίοδο, οι κορυφές των τοίχων του μεσαίου κλίτους, το κεντρικό τμήμα της κόγχης, οι εξωτερικοί τοίχοι και το τρίβηλο άνοιγμα, που οδηγούσε από το νάρθηκα στο κυρίως ναό, έπαθαν ζημιές και επισκευάσθηκαν. Επίσης στο εσωτερικό δέχτηκε αλλεπάλληλα ασβεστώματα και οι εξωτερικές όψεις αρμολογήθηκαν επανειλημμένα.
Έτσι, σήμερα, η εκκλησία δίνει την εντύπωση νεωτερικής κατασκευής και μόνο αν προσέξει κάποιος την αρχική τοιχοποιία στα πλάγια εξωτερικά τμήματα του Ιερού και εισέλθει στο ναό, διαπιστώνει ότι το κτίσμα ανάγεται στη βυζαντινή εποχή».
«Πρόκειται για μία τρίκλιτη βυζαντινή βασιλική με νάρθηκα, η οποία στο εσωτερικό έχει συνολικό μήκος, από το δυτικό τοίχο του νάρθηκα έως τη χορδή της αψίδας, 9,95 μ. και πλάτος 8,90 μ. στην ανατολική πλευρά και 8,55 μ. στη δυτική. Η διαφορά αυτή, ανάμεσα στις δυο πλευρές, οφείλεται στο γεγονός ότι ο νότιος τοίχος παρουσιάζει μία ισχυρή απόκλιση προς τα μέσα στο δυτικό τμήμα».
«Οι διαστάσεις της Παναγίας στο Βαθύρεμα και οι αναλογίες της κάτοψης, στις οποίες το πλάτος του κυρίως ναού είναι μεγαλύτερο από το μήκος του, συνδέουν το ναό με την ομάδα των μικρών καμαροσκέπαστων βασιλικών της Καστοριάς – Άγιοι Ανάργυροι, Άγιος Στέφανος και Ταξιάρχες – που χρονολογούνται στα τέλη του 9ου και στον 10ο αι., όμως μόνο τα στοιχεία αυτά – διαστάσεις, αναλογίες – δεν μπορούν, όπως ως γνωστόν, να έχουν καθοριστική σημασία στη χρονολόγηση των βασιλικών. Το ίδιο ισχύει και για τη ξυλόστεγη κάλυψη, η οποία αποτελεί κανόνα στις βασιλικές
της χερσονήσου του Αίμου, καθώς και για το χωρισμό των κλιτών με πεσσοστοιχίες. Επίσης, η ημικυκλική κόγχη του Ιερού, η μορφή της οποίας εξαρτάται κατά κανόνα από το οικοδομικό υλικό, δεν αποτελεί ασφαλές χρονολογικό κριτήριο.
Ο ναός της Παναγίας, σήμερα, δε διαφέρει εξωτερικά σε τίποτε από ένα απλό οίκημα, από τα πιο ταπεινά, της επαρχίας. Οι παραμορφώσεις της αρχικής αρχιτεκτονικής μορφής του είναι τεράστιες. Η εκκλησία, κατά τη διάρκεια των χρόνων άλλαξε μορφή χάνοντας το υπερυψωμένο μεσαίο κλίτος της, το τρίβηλο, το οποίο οδηγούσε από το νάρθηκα στον κυρίως ναό και σημαντικά τμήματα του νότιου και του δυτικού τοίχους της.
Η εκκλησία αυτή, αγνώριστη από τα επιχρίσματα των νεότερων χρόνων, αποτέλεσε αντικείμενο ενδιαφέροντος λογίων ανδρών, οι οποίοι είδαν και σημείωσαν σε χειρόγραφες ενθυμήσεις εντοιχισμένα έξι κιονόκρανα «(…) μόλις διακρινόμενα εκ των γλυφών αυτών, τεμάχια δέ μαρμαρίνων κιόνων να υπάρχουν (…), τοποθετημένα μετά φιλοκαλίας είς διάφορα μέρη, ως και τεμάχιον μαρμάρου φέρον γλυπτόν κλάδον δάφνης (…)», υποστηρίζοντας ότι αυτά ανάγονται στην προχριστιανική εποχή και πιθανολογόντας την ύπαρξη σ’ αυτό το χωριό ιερού του Απόλλωνα.
Εκτός από τα κιονόκρανα, αναφέρουν τα γλυπτά εντοιχισμένα διαζώματα, το μαρμάρινο κατώφλι παλαιοχριστιανικής ή βυζαντινής εκκλησίας και στο νάρθηκα το επίθημα παλαιοχριστιανικού επίκρανου.
Η έρευνα απέδειξε ότι ο ναός διατηρεί στοιχεία των πρώτων βυζαντινών αιώνων, στη
διακόσμησή του, και ότι κατά το πρώτο μισό του 10ου αι., όταν ο ναός καταστράφηκε, εν μέρει, ανακαινίσθηκε με ενσωμάτωση στην ανωδομή του στοιχείων της παλαιότερης μορφής του. Πλάι στον πεσσό του Ιερού, τελευταία, έχει στηθεί τμήμα κίονα, όμοιου με της επιγραφής.
Σήμερα ο Ναός λειτουργεί στα εννιάμερα της Παναγίας (23 Αυγούστου).
Μαζί με τον Άγιο Νικόλαο και με το μισοερειπωμένο μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου αποτελούν τα μόνα σωζόμενα κτίσματα από το παλιό Βαθύρεμα.