Περιγραφή Ναού: Η χρονολογία που φέρει λίθινη με ανάγλυφους χαρακτήρες πλάκα στον ανατολικό τοίχο του κυρίως ναού εξωτερικά, είναι το έτος 1857. ωστόσο ο ναός υπήρχε κατά τα μέσα του 17ου αιώνα ως καθολικό Μονής, όπως φανερώνουν ενθυμήσεις σχετικές με τη λεηλασία της Αγιάς από Αρβανίτες (1663) και από τη χρονολογία σταχωμένου Ευαγγελίου του Ναού. Ο ρυθμός είναι βασιλική τρίκλιτη στεγασμένη εσωτερικά με καμάρα και εξωτερικά με κεραμίδια. Ο ναός έφερε ελάχιστες τοιχογραφίες στο Ιερό Βήμα και εξωτερικά πάνω από την δυτική είσοδο. Στο νάρθηκα επίσης έργα του ιερέα αγιογράφου Γεωργίου Σαμαριναίου (1856-1860). Η μετώπη του γυναικωνίτου τοιχογραφήθηκε το 1877 (Απριλίου 29). Φέρει τέμπλο γύψινο κατασκευασμένο το έτος 1875. Οι εικόνες του φιλοτεχνήθηκαν από τον Χαλκιδαίο αγιογράφο Ιωάννη Κ. Βασδέκη και χρονολογούνται επίσης στο έτος 1875/5 Απριλίου. Παλαιότερα, προ του 1987, πριν ο ναός αγιογραφηθεί, υπήρχαν σε αυτόν αναρτημένες οι εξής εικόνες που μεταφέρθηκαν σήμερα στον Ι.Ν. της Παναγίας της Αγιάς:
- Η του ελεήμονος Σαμαρείτου, έργο των Παπαμερκουρίου και Π. Γκίνη από τη Λάρισα (1934), δωρεά Αφροδίτης Αθ. Πετράκη.
- Η της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, έργο των Παπαμερκουρίου και Π. Γκίνη από τη Λάρισα του έτους 1919, δωρεά Νικολάου Κ. Μίχου.
- Η της Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου, έργο των Παπαμερκουρίου και Π. Γκίνη από τη Λάρισα κατά το έτος 1934, δωρεά ανωνύμου.
- Η του Παναγίου Τάφου, δωρεά του καθηγητή της Θεολογίας Τσαφταρίδου, έργο του Χ΄΄Νικολάου, προσκυνητού του Παναγίου και Ζωοδόχου Τάφου του έτους 1847.
Ο Ιερός Ναός τυγχάνει πανθεσσαλικής φήμης σεμνυνόμενος εις την μνήμην των θαυματουργών Αγίων Αντωνίων ταις πρεσβείες των οποίων πολλοί φρενοβλαβείς έτυχον και τυγχάνωσι ιάσεως.
Του Ναού υπάρχει λίθινο Καμπαναριό του 186.
Διά την ιστορική πορεία της ενορίας των Αγίων Αντωνίων, Βλ. Αρχιμ. Νεκτ. Δρόσου, «Η ενορία των Αγίων Αντωνίων Αγιάς», Αγιά 2000.
Πανηγύρεις: Την 17η Ιανουαρίου και την 1η Σεπτεμβρίου (7ήμερο πανηγύρι).
Παρεκκλήσια: Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, εντός του Πνευματικού Κέντρου.
Στον Μητροπολιτικό Ναό υπάγονται οι παλαιές ενορίες:
α) Της Παναγίας (Κοίμησις). Τρίκλιτη βασιλική του 1569/70 μ.Χ. Εντυπωσιάσει η αρχοντική λιτότητα του καμπαναριού και η κυματοειδής απόληξη της στέγης, στη νότια πλευρά του ναού. Κειμήλιο της παλαιάς ενορίας, ο «Επιτάφιος» του 1668 μ.Χ. κεντημένος με μεταξοκλωστή και χρυσοκλωστή, ο οποίος φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο των Αγίων Αντωνίων. Συνεχείς ανακαινίσεις μέχρι το 1860 και νεότερες από την 7η ΕΒΑ.
Πλάκα λίθινη με ανάγλυφα γράμματα στο πρόστυλο της Εκκλησίας που βρέθηκε – σαν λίθος της δόμησης – κάτω από το τσιμέντο της σημερινής εξωτερικής εισόδου του Ναού.
ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΟΙ ΑΓΑΠΩΝΤΕΣ ΤΗΝ ΕΥΠΡΕΠΙΑΝ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΑΥΤΑ ΤΑ ΛΑΜΠΡΑ ΚΑΙ ΩΡΑΙΑ ΠΡΟΠΥΛΑΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗΣΑΝ ΕΝ ΕΤΕΙ 1866 ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΜΑΡΤΙΟΝ 10.
Σε έγγραφο με αριθμό Θ 36/1783-29 Σεπτεμβρίου, επιστολή Μαγαλειού Χατζηγεωργίου προς Χατζηαπόστολο Παπαθεοκλήτου ο Ναός ονομάζεται «μιτόχη πολιδενδρίτικου» (Τμήμα χειρογράφων Εθνικής Βιβλιοθήκης: «Θεσσαλικά – Συνεταιρισμοί Αγιάς») σελ. 49.
β) Του Αγίου Αθανασίου Πατριάρχου Αλεξανδρείας. Διοικείται και συντηρείται υπό της ενοριακής επιτροπείας Αγίων Αντωνίων. Κτίσμα νέου ρυθμού απλούν και άνευ τοιχογραφιών μόνον η Πλατυτέρα των Ουρανών, ήτις, ως εικών, παριστά το Επί σοι Χαίρε κεχαριτωμένη ιστορηθείσα 1870 Απριλίου 10. Αι δεσποτικαί εικόνες και το σκαλιστόν τέμπλον φαίνεται ότι ετοποθετήθησαν εις τον άνω Ιερόν Ναόν όταν ανεκαινίσθη ο Ιερός Ναός των Αγίων Αντωνίων και τούτο εξάγεται εκ των χρονολογιών της ανακαινίσεως των Αγίων Αντωνίων 1857 και της ανεγέρσεως του Αγίου Αθανασίου 1866, η εν τη ανατολική πλευρά εντετοιχισμένη πλάξ φέρει την εξής επιγραφήν:
«Ούτος ο θείος και πάνσεπτος ιερός ναός του εν αγίοις πατρός ημών Αθανασίου του Μεγάλου και Πατριάρχου Αλεξανδρείας ανηγέρθη εκ θεμελίων εν τω σωτηρίω έτει 1866 και ετακτοποιήθη το 1867 Αρχιερατεύοντος του Πανιερωτάτου αγίου Δημητριάδος Κυρίου Δωροθέου και εφημερεύοντος του εν ιερεύσι αιδεσιμωτάτου κυρίου Βησσαρίωνος επιτρόπου δε ιεράς ταύτης εκκλησίας του αξιοτίμου κυρίου Αθανασίου Δ. Καλλίτσου δια συνδρομής των φιλοχρίστων και φιλαλήθων ορθοδόξων χριστιανών των κατοίκων της κωμοπόλεως Αγιάς και των τιμιωτάτων ενοριτών της ιεράς ταύτης εκκλησίας άξιος ο μισθός και αιωνία αυτών η μνήμη. ζωής δε γράψον εν τη βίβλω τούτους άπαντας και γε τον σον ικέτην Χρ. Ευθυμιάδην
Περιουσίαν δε κέκτηται ενός μωρεοκήπου εκτάσεως στρεμμάτων δύο περίπου.
Πανηγύρεις: 2α Μαΐου και 18η Ιανουαρίου.
Ναός ανήκων εις την ενορίαν: Ο ναός του Αγίου Δημητρίου.
Ο ιερός αυτός ναός ως κτίριον παλαιόν και απλούν εν ω τελούνται κατ’ έτος δύο πανηγύρεις κατά 26 και 27 Οκτωβρίου. Διοικείται και συντηρείται υπό της ενοριακής επιτροπείας Αγίων Αντωνίων. Είναι απλός δρομικός ναός με εξωνάρθηκα στη νότια πλευρά. Ελάχιστες οι τοιχογραφίες του, ανάγονται στον 18ο αιώνα. Ο Άγιος Δημήτριος δεσπόζει ένθρονος στο τέμπλο. Περιουσίαν κέκτηται μόνον μικρόν κήπον και ενός κελλίου. Εσωτερικώς σώζονται μερικαί τοιχογραφίαι. Αι δεσποτικαί εικόνες αρχαίαι άνευ χρονολογίας.
Εξωκκλήσια: Ασκηταριά Αγίων Αναργύρων. Απέναντι από την Μονή των Αγίων Αναργύρων (νεότερη Βασιλική), η οποία χρονολογείται στο έτος 1588, διασώζονται στα τοιχώματα των βράχων δύο ασκηταριά. Το χαμηλότερο αποτελείται από τρία επικοινωνούντα ναΐδρια διαμορφωμένα μέσα στην κοιλότητα του βράχου. Διατηρούν και τα τρία τοιχογραφικό διάκοσμο της βυζαντινής περιόδου και των επόμενων αιώνων της Τουρκοκρατίας (12ος -17ος αι.). Το άνω ασκηταριό της ίδιας περιόδου διασώζει ίχνη τοιχογραφιών.
ΙΕΡΑΙ ΜΟΝΑΙ:
α) Ι.Μ. Αγίων Αναργύρων. Το «Καθολικό» παλαιοτέρας Ι. Μονής που κάηκε, είναι μονόχωρος ξυλόστεγη Βασιλική με σπαράγματα τοιχογραφιών του 17ου αιώνος. Διαδέχθηκε τα ασκηταριά του 12ου αιώνος. Γνωρίζουμε ότι υπήρχε το 1588 και ανακαινίσθηκε τον 17ο αιώνα. Από τον περίβολο της Μονής σώζεται μόνον ένας διώροφος οχυρωματικός πύργος, στεγασμένος, με χαμηλό θόλο. Ανατολικά της Ι. Μονής στα τοιχώματα των βράχων σώζονται τα δύο Ασκηταριά των Αγίων Αναργύρων.
β) Ι.Μ. Παντελεήμονος (1292-1568). Το Καθολικό της Μονής είναι μεταβυζαντινό κτίσμα, κατάγραφο τοιχογραφιών του 17ου και 18ου αιώνος. Σταυροειδής, τετρακιόνιος με χορούς αθωνίτικου τύπου, εικάζεται ότι ανηγέρθη το πρώτον, επί Ανδρόνικου Β΄ του Παλαιολόγου -1292 μ.Χ. Η «δενδροχρονολόγηση» ξυλείας της ναοδομής εκτιμήθηκε του 1358 μ.Χ. και 1557 μ.Χ. Τα «λυπηρά» του τέμπλου (1600 μ.Χ.) φυλάσσονται στο σκευο-φυλάκιο Αγίων Αντωνίων Αγιάς και το Καθολικό της Μονής επανεζωγράφισε το 1724 μ.Χ. ο Πελοποννήσιος μοναχός Γαβριήλ. Η Τράπεζα της Μονής τοιχογραφήθηκε το 1616. Είναι ανδρικό μοναστήρι με δύο ιερομονάχους, αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου. Πανηγυρίζει την 27ην Ιουλίου.
Πνευματικό Κέντρο: Αγίων Αντωνίων, εντός του οποίου φυλάσσεται Συλλογή μεταβυζαντινών εικόνων.