Αρχιμ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΔΡΟΣΟΣ
Έχοντας την ευθύνη της ημερίδος με γενικό τίτλο «Ψηφοθέται και Ψηφιδωτά», Σας υποδέχομαι σήμερα στο φιλόξενο Ξενοδοχείο του ζεύγους Φαλίδη και Σας καλωσορίζω.
Αμέσως δε παρουσιάζω τους εισηγητάς:
1ος) Εισηγητής ο κ. Λάζαρος Δεριζιώτης, Προϊστάμενος 7ης Ε.Β.Α. με θέμα: «Η ιστορία των ψηφιδωτών δαπέδων»,
2ος) ο κ. Γρηγόρης Καλαγιάς με θέμα: «Η σύγχρονη ψηφιδογραφία – Προοπτικές στη νέα χιλιετία»,
3ος) ο Αρχιμ. Νεκτάριος Δρόσος με θέμα: «Η ψηφιδογραφία κατά τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους».
Με παράλληλη προβολή σλάϊτς θα προσπαθήσουμε να εκφράσουμε την αξία των ψηφιδωτών και να αυξήσουμε τις γνώσεις σας γι’ αυτά. Θα ακολουθήσει πρακτική διδασκαλία κατασκευής ψηφιδωτού υπό των δασκάλων-Ψηφοθετών κ. Σφέτσα Στυλιανού και Καλαγιά Γρηγορίου.
Ταυτόχρονα θα μπορείτε να ξεναγηθείτε στην έκθεση ψηφιδωτών «ΑΙΘΟΥΣΑ» στην οποία λαμβάνουν μέρος με έργα τους:
- Η κ. Τσιμπίδα Ελένη.
- Η κ. Σαρατσή-Φούλια Ευανθία.
- Η κ. Σάνου-Χιτούδη Παναγιώτα.
- Ο κ. Αρχοντής Αχιλλέας.
- Ο κ. Σφέτσας Στυλιανός.
- Ο κ. Χαλκιάς Αθανάσιος.
- Ο κ. Μπαμπαλής Ευθύμιος.
- Ο κ. Καλαγιάς Γρηγόριος.
- Ο κ. Τσιτζιράκος Βασίλειος και
- Ο Αρχιμ. Δρόσος Νεκτάριος.
Η σχέση μου με τα ψηφιδωτά αρχίζει την περίοδο 1974-1981 στο Άγιο Όρος. Χρειάσθηκε βεβαίως να επισκεφθώ δύο φορές, το 1998 την έκθεση «Θησαυροί του Αγίου Όρους», για να παρατηρήσω κάποια έργα που για πρώτη φορά είχαν εκτεθεί. Από το 1981 παρακολουθούσα πάντα με θαυμασμό ψηφιδωτά στο Όρος Σινά, στην Κωνσταντινούπολη, στην Βενετία, στη Ρώμη, στον Όσιο Λουκά κ.α.
Ποτέ όμως δεν είχα δει ψηφιδογράφους. Έπρεπε να φθάσω στην «ένδοξη» Μελιβοία………..
Έχω ήδη πει ότι ενθουσιάζομαι βλέποντας νέους καλλιτέχνες να κεντούν με ψηφίδες. Ενθουσιάστηκα τόσο, ώστε επιχείρησα να «γράψω» με ψηφίδες υπό την καθοδήγηση του Γρηγόρη την εικόνα της Παναγίας μας.
Ενθουσιάζομαι και τώρα επειδή πιστεύω ότι ένας άνθρωπος που παράγει έργο, εκφράζει πολιτισμό. Ο πολιτισμός γεννιέται με έργα, με δράση, με πράξεις και όχι με ευχολόγια.
Σήμερα εμείς εδώ δεν ενεργούμε πολιτιστικά. Η πολιτιστική ζωή είναι αφρός για να κρύβουμε την πραγματικότητα.
Και πιστέψτε με, έχει τεράστια διαφορά να εκφράζεσαι μέσα από τα έργα σου, από το να κρύβεσαι πίσω από αυτά.
Πολιτιστική ζωή έχουμε. (συναυλίες, εκδόσεις και άλλα πολλά). Δεν έχουμε όμως Πνευματικό πολιτισμό.
Άλλο οι «εκδηλώσεις» και άλλο η ΕΚΦΡΑΣΗ.
Θέλουμε λοιπόν, διά λόγου και έργου, να καταδείξουμε ότι το ψηφιδωτό δεν είναι απλά διακόσμηση και πολυτέλεια, αλλά Έκφραση Βιωμάτων, Ιστορίας της Τέχνης και Πνευματικού Πολιτισμού.
Ευχαριστώ.
Ακολουθούν οι εισηγήσεις των:
α) κ. Δεριζιώτη Λάζαρου.
β) κ. Καλαγιά Γρηγορίου.
γ) Αρχιμ. Δρόσου Νεκταρίου, με θέμα:
Η ΨΗΦΙΔΟΓΡΑΦΙΑ
ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ
Στις αρχές του αιώνα άρχισε να διαφαίνεται το ενδιαφέρον για τις αρχαιότητες. Το βάρος της αρχαιολογικής έρευνας έπεφτε σχεδόν αποκλειστικά στην παρουσίαση και περιγραφή του πλουσιότατου υλικού που ερχόταν με τις ανασκαφές στο φως.
Μια συγκεκριμένη κατηγορία έργων είναι τα ψηφιδωτά. Πλήθος ψηφιδωτά, κυρίως των (ψηφιδωτών) δαπέδων έχουν διασωθεί από την ρωμαϊκή και την παλαιοχριστιανική εποχή.
Τα τελευταία χρόνια όμως παρατηρούμε μια σημαντική στροφή στην έρευνα. Το ζητούμενο πλέον δεν είναι η περιγραφή και η εικονογραφική ανάλυση, δηλαδή αυτό που βλέπει και εγγίζει ο ερευνητής και ο θεατής, αλλά κάτι άλλο που δεν φαίνεται μα ωστόσο υπάρχει. Το άλλο που κρύβεται πίσω από κάθε δημιουργία: Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Έτσι λοιπόν μια σαφής προσπάθεια διείσδυσης σε διαφορετικό επίπεδο αναζητήσεων, διακρίνει την τελευταία δεκαετία ικανό αριθμό αρχαιολόγων και ιστορικών της τέχνης.
Επειδή λοιπόν τα έργα που έχουν διασωθεί έχουν και αυτά τον τρόπο να μιλούν για τους ανθρώπους που τα δημιούργησαν, θα επιχειρήσουμε σήμερα να προσεγγίσουμε τους ψηφοθέτες. Θα προσπαθήσω, εν συντομία, να σας ενημερώσω σχετικά με:
- Την επαγγελματική κατάσταση και κοινωνική θέση τους.
- Τις αποδοχές τους και το κόστος των έργων τους.
- Τα εργαστήρια ή συνεργία τους.
- Τον τρόπο δουλειάς τους.
- Την σχέση των με τους πελάτες.
Σχετικά με το τελευταίο π.χ. γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για τους παραγγελιοδότες παρά, για τους δημιουργούς διότι, οι χρηματοδότες αναφέρονται πολύ συχνότερα στις επιγραφές.
1.- Πως ονομάζονταν οι ψηφοθέτες.
TESSELLARIUS
Ψηφοθέτης, ψηφωτής, ψηφιωτής, μουσιάριος κεντητής, μουσάρος, μουσωτής, σπάνια τεχνίται.
2.- Επιγραφικό υλικό.
Διαβάζω μερικές υπογραφές:
Γνώσις επόησεν: Το αρχαιότερο στην Ελλάδα. Οικία Αρπαγής της Ελένης στη Πέλλα Βοτσαλωτό 4ου αι. π.Χ.
Τάδε εποίει ή εποίησε.
Ηργάσατο ή έργον τάδε.
Ψηφοθέται / αυτοί ήργα / σοντα.
Μερόπας εψη / φοθέτησα. (Καστέλλι Κισσάμου Κρήτης 3ου αι. μ.Χ.).
3.- Η επιγραφή.
«Μνήσθη/τι Κ(ύρι)ε τους δ/ούλους σου τ/ούς ψιφωθέτ/ας ούς γινός/κης τα ωνόμ(ατ)α», με ονόματα περισσοτέρων από έναν τεχνιτών υποδηλώνει συλλογική εργασία και κάνει πολύ πιθανό το συμπέρασμα ότι η επιγραφή αποτελεί μαρτυρία για την ύπαρξη ενός τουλάχιστον εργαστηρίου ψηφοθετών που δούλευε για τη χριστιανική κοινότητα της περιοχής. Επίσης η μεγάλη ομοιογένεια που χαρακτηρίζει ψηφιδωτά του 4ου και 5ου αι. στο εικονογραφικό περιεχόμενο και στη μορφή, αποδεικνύει την ανάπτυξη τοπικών εργαστηρίων που τα παρήγαγαν μαζικά κατόπιν παραγγελιών.
Οι πιο πειστικές όμως πληροφορίες που δεικνύουν ύπαρξη εργαστηρίων ψηφοθετών, είναι μια σειρά ψηφιδωτών επιγραφών στις οποίες αναφέρεται ο τύπος ex officina ( = από το εργαστήριο) 4ος αι., Δυτικές επαρχίες (Β. Αφρική – Ισπανία) ιδιωτικά κτίρια.
Το όνομα σε γενική πτώση, κυρίως είναι, του κατόχου του εργαστηρίου, που πιθανότατα ταυτίζεται με τον αρχιτεχνίτη, το δάσκαλο.
(« …… εκόσμησα το μέλαθρον / …… ιδίων / διά μαθητών / τουδ’ ιερεύς αμύμων / ο Βοδιανός ηπιόθυμος»).
Επίσης, έχουμε επιγραφές στις οποίες συνυπογράφουν πατέρας και γιος. Η σημασία τους βρίσκεται στο γεγονός ότι σ’ αυτές αναφέρεται συνεργασία των ομοτέχνων πατέρα και γιου, πράγμα που προϋποθέτει την κληρονομική μεταβίβαση της τέχνης από γενιά σε γενιά.
Από τις επιγραφές επίσης γίνεται φανερό το ζήτημα των διακινουμένων ψηφοθετών ή των εγκαταστημένων έξω από τον τόπο καταγωγής των, π.χ. Αλεξανδρείς οι πραγματευόμενοι εν Περίνθω……» .
4.- Και η σημαντικότερη ταφική επιγραφή από την Πέρινθο της Μ. Ασίας που διαβάζουμε για κάποιον ψηφοθέτη που με την τέχνη του – την οποία άσκησε σε πολλές πόλεις – νίκησε όλους τους ψηφοθέτες ενδυναμωμένος με τα δώρα της προστάτιδας των τεχνών, της Παλλάδας (δώροις Παλλάδος αυξόμενος).
Συμπέρασμα: Την περίοδο για την οποία μιλάμε είχαμε περιοδεύοντες ψηφοθέτες (σε σχέση με το σήμερα = Μόνιμο εργαστήριο => μεταφορά έργων ……).
Η δε καλλιτεχνική αξία των έργων => Κοινωνική αναγνώριση και δυνατότητα κοινωνικής ανόδου.
Ωστόσο ο D. Levi πριν πολλά χρόνια παρατήρησε ότι το μη υπογεγραμμένο ψηφιδωτό δεν σήμαινε μη αναγνώριση της αξίας του. Κατά κανόνα τα έργα δεν υπογράφονταν στην αρχαιότητα και οι ψηφοθέτες ειδικότερα δεν θεωρούνταν δημιουργοί-καλλιτέχνες αλλά απλοί τεχνίτες-διακοσμητές που εκτελούσαν δεδομένες συνθέσεις ή μεμονωμένα θέματα.
Έτσι υπογεγραμμένο έργο σημαίνει:
Ή επιθυμία του εντολοδότη,
Ή επιθυμία του ψηφοθέτη και συγκατάθεση του εντολοδότη,
Ή αυθόρμητη πρωτοβουλία του ψηφοθέτη,
Ή επαγγελματική πράξη εργαστηρίου.
Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε, (σε ότι αφορά τουλάχιστον στην όψιμη αρχαιότητα), για ένα «επαρχιακό στυλ» ψηφιδωτών σε πολλές περιοχές και σε ορισμένες χρονικές περιόδους, που αν και μετέχει περισσότερο ή λιγότερο στα γενικότερα καλλιτεχνικά ρεύματα, χαρακτηρίζεται παράλληλα από ιδιαιτερότητες που του προσδίδουν το τοπικό του ύφος. Είναι όμως αλήθεια ότι έχουμε ψηφιδωτά με πολύ υψηλή ποιότητα και ειδικά χαρακτηριστικά που εντάσσουν (τα ψηφιδωτά αυτά) σε χωριστή κατηγορία από εκείνη της εντόπιας παραγωγής και αποτελούν ισχυρή ένδειξη για την υποστήριξη της υπόθεσης ότι οι ψηφοθέτες που τα δημιούργησαν ήρθαν από την Κωνσταντινούπολη (βλ. εντοίχια ψηφιδωτά Ι. Μ. Αγίας Αικατερίνης Όρους Σινά).
Ωστόσο αν λάβουμε υπόψη την πλατιά χρήση του ψηφιδωτού ως διακοσμητικού μέσου εκκλησιαστικών και κοσμικών κτιρίων κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο, είναι φυσικό να υποθέσουμε ότι τα συνεργεία των ψηφοθετών πρέπει να είχαν ζήτηση και το επάγγελμα να ανθούσε.
Δεν πρέπει όμως να ξεχνούμε ότι στην άνθηση αυτή του επαγγέλματος ρόλο έπαιξε το γεγονός ότι το ψηφιδωτό αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο τη «φτηνή λύση», σε σχέση με τις μαρμαροστρώσεις των δαπέδων και τις ορθομαρμαρώσεις των τοίχων που αποτελούσαν τις πολυτελείς και ιδιαίτερα δαπανηρές διακομήσεις.
5.- Ας δούμε τώρα ένα επιγραφικό ζήτημα ορολογίας.
Σε δύο μόνο επιγραφές του Ανατολικού κράτους (Ισραήλ και Συρία) συναντήσαμε σε σχέση με την εργασία της ψήφωσης την λέξη χειροθεσία.
Πέρα από την εκκλησιαστική της σημασία για την προχείριση σε κατώτερο εκκλησιαστικό αξίωμα η λέξη (χειρ + τίθημι) ή κάνω κάτι με τα χέρια μου εύκολα σχετίζεται με την ψήφωση. Χειρ => χειρωναξία και «χερσίν αγαθαίς Καρτερίου …» σημαίνει ότι τα ικανά χέρια του Καρτερίου ……
Έχοντας ήδη αναφέρει ότι οι ψηφοθέται ελέςγοντο και τεχνίται π.χ. «Μισθούσιν οι τεχνίται οι κάμνοντες τω έργον τούτω ……» και ξέροντας ότι η λέξη τεχνίτης σημαίνει αυτόν που ασκεί τέχνη, κυρίως χειρωνακτική, δεν υπάρχει δυσκολία να οδηγηθεί κανείς στην υπόθεση ότι χειροθεσία είναι ένας άλλος όρος για την ψήφωση: (χειροθεσία Μαριανού και του υιού αυτού Ανινά).
6.- Διά την κοινωνική θέση και την επαγγελματική κατάσταση των ψηφοθετών:
Το επιγραφικό υλικό δείχνει ότι ορισμένοι ψηφοθέτες κατείχαν υψηλή θέση στην κοινωνική ιεραρχία (Ρωμαίοι πολίτες έως και μέλος τοπικής συγκλήτου) αλλά όχι πάντα.
Σε μια μόνο υπογραφή από ψηφιδωτό της Σικελίας χαρακτηρίζεται ως δούλος ο ψηφοθέτης (Νεικίας Διονυσίου δούλος εποίει).
Επίσης, η επιγραφή «Νικά η τύχη της πόλεως και ψηφιωτών» είναι σημαντική αφού αποδεικνύει τη σύσταση επαγγελματικών σωματείων ψηφοθετών.
Όσον αφορά την αμοιβή των ψηφοθετών, μοναδική σε σπουδαιότητα πληροφορία αντλούμαι από το λεγόμενο έδικτο του Διοκλητιανού (300 μ.Χ.). Εκεί οι μουσιάριοι κεντητές αμοίβονταν με εξήντα (60) δηνάρια και οι ψηφοθέτες με πενήντα (50).(Σημείωση: ένα χρυσό νόμισμα / 800 δηνάρια). Ίσως οι περισσότερο αμοιβόμενοι ήταν αυτοί που έκαναν τα εντοίχια ψηφιδωτά και οι λιγότερο αμοιβόμενοι ψηφοθέτες, αυτοί που έκαναν τα ψηφιδωτά δαπέδου. Ή κατά άλλην άποψη, οι πρώτοι ήταν υπεύθυνοι για την γενική διάταξη του διακόσμου, την προσαρμογή του στο χώρο, την εκτέλεση των συνθετότερων θεμάτων, ενώ οι δεύτεροι για την κατασκευή των ψηφίδων και την εκτέλεση απλών κοσμημάτων, (δηλαδή 1ης και 2ης κατηγορίας ψηφοθέτες). Ωστόσο το ημερομίσθιο των πενήντα δηναρίων (2ου), είναι ίδιο με του φούρναρη, του μαρμαράριου αλλά πολύ χαμηλότερο από του ζωγράφου. Δηλαδή, δεν ήταν καλά αμοιβόμενη η ειδικότητα του ψηφοθέτη.
7.- Ένα ακόμη θέμα συνδεδεμένο με τα εργαστήρια είναι η συνεργασία ψηφοθετών και ζωγράφων.
Οι επιγραφικές μαρτυρίες (βλ. παλαιοχριστιανικό κτίριο στη Θήβα) μας αποκαλύπτουν με ρητό τρόπο δύο καλλιτέχνες-συνεργάτες στην ψήφωση: Ο Δημήτριος, που συνέλαβε, σύμφωνα με το κείμενο της επιγραφής το σχέδιο (εννοήσας την γραφήν), και ο Επιφάνης που το εκτέλεσε.
Επίσης στον Άγιο Αθανάσιο Κεφαλληνίας σε αγροτική έπαυλη διαφαίνεται ότι δούλεψαν στο ψηφιδωτό δύο καλλιτέχνες: ένας ζωγράφος που έγραψε την εικόνα και ένας ψηφοθέτης που τη μετέφερε στη συνέχεια σε ψηφιδωτό. Ωστόσο κάθε συνεργείο δεν είχε ζωγράφο. Η παρουσία όμως ζωγράφου προσέδιδε ιδιαίτερο κύρος σε αναγνωρισμένα και με σχετική φήμη εργαστήρια. Τοπικά συνεργεία δούλευαν με τετράδια σχεδίων, οι ψηφοθέτες έκαναν ταυτόχρονα κι τις δύο εργασίες και δεν ήταν απαραίτητα ερασιτέχνες στον τομέα της ζωγραφικής.
Το θέμα μας σήμερα, δεν ήταν η ψηφιδωτή εικονογραφία. Επειδή όμως, πολλά ψηφιδωτά και στην έκθεσή μας είναι εικονογραφικά, θα ήθελα να πω και τα εξής:
Στο Βυζαντινό ψηφιδωτό-εικόνα, σαρκώνεται η βιωμένη Θεολογία. Είναι επικίνδυνο λοιπόν, οι «καλλιεργημένοι» της εποχής να κολακεύονται στην ενασχόληση με την αισθητική της ελληνικής «θρησκευτικής» παράδοσης εισερχόμενοι στις παλιές εκκλησίες όπως και στις γκαλερί, συγκρίνοντας τον Πανσέληνο με το Σεζάν.
Διότι τα κορυφαία έργα της τέχνης και του πολιτισμού μας είναι κατανοητά μόνον με την ψηλάφηση νοήματος του κόσμου, της ανθρώπινης ύπαρξης, της Ιστορίας.
Άλλωστε το βίωμα δεν είναι καταναλώσιμο είδος από τις μάζες και σε κάποιες ιστορικές περιόδους (μόνο) το βίωμα, έγινε πρωτεύουσα κοινωνική δυναμική και εκφράστηκε με τη θαυμαστή σάρκα της τέχνης και του φιλοσοφικού λόγου.
Επίλογος.
Οι καλλιτέχνες της περιοχής μας – της Θεσσαλίας – έχουν δημιουργικό πείσμα και γόνιμη φαντασία.
Τους λείπει κάτι ακόμα:
-Κίνητρα κοινωνικής προσφοράς.
Πρέπει κάποιος ή κάποιοι να «εκμεταλλευθούν» δημιουργικά την εύλαλη παρουσία τους.
Διότι: «Δεν αρκεί να ονειροπολούμε με τους στίχους».
Είναι λίγο.
Δεν αρκεί να πολιτικολογούμε.
Είναι πολύ.
Κατά βάθος ο υλικός κόσμος είναι απλώς ένας σωρός από υλικά.
θα εξαρτηθεί από το αν είμαστε καλοί ή κακοί αρχιτέκτονες το τελικό αποτέλεσμα.
Ο Παράδεισος ή η Κόλαση που θα χτίσουμε»
(Οδ. Ελύτης)
Δηλαδή: Νοοτροπία ευτελούς προχειρότητος, ή έκφραση φιλοκαλίας με τρόπο Ελληνικό, δηλαδή, αισθαντικό και ελεύθερο;
Ευχαριστίες.
Στη προσπάθεια να ολοκληρωθεί η Ημερίδα μας, πρώτοι αρωγοί με πολλή προθυμία, μας φιλοξένησαν το ζεύγος Χρήσου και Βεατρίκης Φαλίδη, τους οποίους ευχαριστώ μαζί με το προσωπικό του Ξενοδοχείου διά την αγάπη τους και την ευγένειά τους.
Συνδιοργανωταί μας η 7η Ε.Β.Α., με τον αγαπητό προϊστάμενό της κ. Δεριζιώτη Λάζαρο και τον δάσκαλο κ. Σφέτσα Στυλιανό, μας βοήθησαν ουσιαστικά όπως και μόνοι σας έχετε αντιληφθεί. Τους ευχαριστώ.
Συμπαραστάται Εφημερία ΑΓΙΑ και οι εκδόσεις ΦΥΛΑ.
Την μικροφωνική παροχή φρόντισε ο κ. Φ. Καρακίτσιος του IL FIORE και τον ευχαριστώ.
Ευχαριστώ τους καλλιτέχνες που θέλησαν να μας εμπιστευθούν τα έργα τους.
Ιδιαιτέρως ευχαριστώ τους μοναδικούς χορηγούς της Ημερίδος «ΕΝΩΜΕΝΑ ΦΡΟΝΤΗΣΤΗΡΙΑ» και τον κ. Άγγελο Καρανίκα (Οδοντίατρο) Αντιπρόεδρο του ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας.
Τέλος, ευχαριστώ όλους εσάς που μας τιμήσατε.