Το ασκητήριο του Αγίου Δαμιανού στη Σελίτσανη (Ανατολή) της Αγιάς χρονολογείται στο β΄ ήμισυ του 16ου αι. και αφορά ένα άγνωστο εκκλησιαστικό – αρχαιολογικό χώρο. Με το υπό εξέταση μνημείο συνδέομαι προσωπικά. Τέσσερα χρόνια κοινοβιακής ζωής στο μοναστήρι του Αγίου και κάποιες διανυκτερεύσεις στο ασκητήριό του, είναι μάλλον υπαρξιακή μετοχή στον προβληματισμό της σχέσεως του Αγίου Δαμιανού με τούτο το ασκητικό σπήλαιο.
Ο χώρος του σπηλαίου, καθώς και η ευρύτερη περιοχή της Σελίτσανης αποτελούν συνέχεια του αρχαίου μοναστικού κέντρου, καλουμένου Όρος των Κελλίων. Στο Όρος των Κελλίων, με βάση τις πηγές, αναπτύχθηκε ο μοναχισμός από τον 9ο μέχρι και τον 13ο αιώνα. Οι ανατολικές υπώρειες της Όσσας, από την Καρίτσα ως το Μαυροβούνι, βρίθουν βυζαντινών μονών, κελλίων και ασκητηρίων: «Τό δέ Όρος πολλοίς καί καλίστοις τοις σεμνείοις ενευθυνούμενον».
Το υπό εξέταση σπήλαιο ή ασκητήριο βρίσκεται σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από την Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Ανατολής – Σελίτσανης, στη θέση «Δογαντζή». Από την Ιερά Μονή, με κατεύθυνση προς τα δυτικά (προς Τσιγγενέ), υπάρχει στη βάση (ρίζα) τεραστίου βράχου και διαμορφώνεται εντός φυσικού κοιλώματος το ασκητήριο.
Ο περιβάλλων χώρος, προς την ανατολή, είναι θαμνώδης και επικλινής προς τη χαράδρα, η οποία χωρίζει το βράχο από την απέναντι δασώδη βουνοπλαγιά του μοναστηριού. Από τη θέση στην οποία βρίσκεται το ασκητήριο φαίνεται ευκρινώς το μοναστήρι και αντιστρόφως. Ο ήλιος φωτίζει και θερμαίνει το απαρηγόρητο ασκητήριο μέχρι τις 11:30 π.μ. ανάλογα την εποχή.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι στην Ι.Μ. Φιλοθέου του Αγίου Όρους, διασώζεται ο χώρος του ασκητηρίου του οσίου Δομετίου, μαζί με τον οποίο συνασκήτευσε για τρία χρόνια ο όσιος Δαμιανός. Βρίσκεται βορειοδυτικά, σε απόσταση 500 περίπου μέτρων από τη Μονή, είναι κτίσμα του 1500 περίπου, και η θέση του μαρτυρεί μεγάλη ομοιότητα με το εξεταζόμενο ασκητήριο της Σελίτσανης. Η θέα, η μορφολογία του εδάφους, το νερό του χειμάρρου, καθώς και οι διαστάσεις του χώρου είναι ως μια αντιγραφή και απομίμηση γνωστού κτίσματος σε όμοιο χώρο. Εντύπωση, η οποία αμέσως δημιουργείται, σε εκείνον που θα θελήσει να επισκεφθεί τα δύο ασκητήρια. Σήμερα στο χώρο αυτό υπάρχει ναΐσκος του 1740. «Ούτος ο ναός της Θεοτόκου ωκοδομήθη τό έτος ΑΨΜ». Ο ναός, όπως φαίνεται, είναι προέκταση στο κελί του οσίου Δομετίου, το οποίο και σήμερα υπάρχει εντός του κοιλώματος του βράχου. Συγκριτικά, συμπεραίνομε ότι το σπήλαιο – ασκητήριο της Σελίτσανης είναι έργο του οσίου Δαμιανού, διότι υπάρχει 100% γεωμορφολογική ομοιότητα με το ασκητήριο του οσίου Δομετίου της Ι.Μ. Φιλοθέου Αγίου Όρους, στο οποίο ο Άγιος ασκήτευσε επί τρία έτη.
Πιστεύουμε ότι ο άγιος, δημιουργούσε, όπου βρισκόταν, χώρους ασκήσεως. Στα μέρη της Καρδίτσας λ.χ. την Ι.Μ. Πελεκητής, ούτως ώστε οι αγιογράφοι να τον εικονίζουν ως κτίτορα αυτής. Η παράδοση, επίσης, και η εικονογραφία θέλουν τον άγιο Δαμιανό να έχει άμεση σχέση με την Όσσα (Κίσσαβο). Το υψόμετρο, ως μέσο αποφυγής των διωκόντων Τούρκων και το κοινόβιο, σε συνδυασμό με το ευλογημένο ασκητήριο, πρέπει να ανέπαυαν τη ψυχή του αγίου, ο οποίος, τελικώς, ως μάρτυρας «τή προαιρέσει» αξιώθηκε μετά ταύτα και του «δί’ αίματος μαρτυρίου».
Γιά τη σχέση του αγίου Δαμιανού με το ασκητήριο μπορούμε να προτείνουμε τρεις εκδοχές. Η εκ του συναξαρίου μόνη γραπτή μαρτυρία είναι του ιερομονάχου Διονυσίου Παπαδοπούλου. Εφόσον, όμως, τα βιογραφικά στοιχεία είναι πτωχά, μπορούμε, συγκρίνοντας ανάλογες κλήσεις αγίων κατά τη συγκεκριμένη ιστορική εποχή, να υποθέσουμε τα εξής:
Ο όσιος Δαμιανός, μετά τη φυγή του στο Όρος των Κελλίων περί το 1550, ασκήθηκε μέχρι την ημέρα του μαρτυρίου του, 14ην Φεβρουαρίου 1568, στο ασκητήριο, το οποίο βρήκε από παλαιοτέρους αναχωρητές ή έκτισε ο ίδιος, και στο διάστημα αυτό οικοδόμησε το μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου.
Ο όσιος ασκήθηκε στα ασκητήρια των Αγίων Αναργύρων και αργότερα ανακαίνισε το προϋπάρχον από τον 11ον αιώνα μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου, συστήνοντας κοινόβιο μοναχών και αποφεύγοντας έτσι τους Αγαρηνούς, οι οποίοι ήδη τον εδίωκαν. Το ασκητήριο το ανεκάλυψε και το οργάνωσε ο ίδιος για περισσότερη άσκηση ή το κληρονόμησε από τους προ αυτού κελλιώτες ασκητές.
Ο όσιος Δαμιανός, πριν μετοικήσει στην Όσσα, συμμετείχε στην ανακαίνιση της Ι. Μονής Πελεκητής Καρδίτσας, περί το 1545. Όταν διώχτηκε από τους κατοίκους ή τους Τούρκους, ακολούθησε μία από τις προαναφερθείσες εκδοχές, με την πιθανότητα η οργάνωση του ασκητηρίου να προηγείται ή να έπεται της ιδρύσεως της μονής. Η βεβαιότητα της σχέσεως του οσίου Δαμιανού με το ασκητήριο της Σελίτσανης στηρίζεται στη προαναφερθείσα πρόταση του Συναξαρίου «ίδια δ’ αυτός ώκει μικρόν από της μονής, πρός νότον, εν τινι σπηλαίω παρά τω παραρρέοντι χειμάρρω υπό τόν εκεί κρημνόν, τούς καθ’ εαυτόν αγώνας εν τούτω ανύων». Εάν λοιπόν, από τα ασκητήρια των Αγίων Αναργύρων προέρχεται η Ιερά Μονή Αγίων Αναργύρων, από το ασκητήριο του Αγίου Παντελεήμονος Μελίβοιας η Ιερά Μονή Παντελεήμονος Αγιάς, γιατί να μην έχει την αιτία της δημιουργίας της η Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου στο ασκητήριο της Σελίτσανης; Προσπαθώντας, επίσης, να εξηγήσω το γεγονός της μη αναφοράς του ασκητηρίου στους πρώιμους χρονολογικά Βίους (Συναξάρια) του αγίου: το κώδικα της Τυβίγγης 1572, τον όμοιο της Ιεράς Μονής Σιάμου (Οξυάς) Ν. Καρδίτσης και το κώδικα Μεταξοχωρίου Αγιάς του 1642/43 μ.Χ., νομίζω ότι δεν αναφέρεται το ασκητήριο, διότι, ο λογιότατος υμνογράφος, διδάσκαλος και ρήτορας Ματθαίος, ο εν Θεσσαλία διδάσκων το 1569-1572, ή ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, ο συγγράψας τον βίο του αγίου σε δημώδη γλώσσα, θεωρούσαν ως φυσικό γεγονός και ανάξιο αναφοράς, ένας ηγούμενος και συνασκητής του μεγάλου Δομετίου του Φιλοθεΐτου, να επιζητεί τρόπους ασκήσεως σε κάθε χρονική περίοδο της μοναχικής του ζωής. Είναι, μάλιστα, σύνηθες φαινόμενο στην ορθόδοξη αγιολογία, οι κτίτορες των Ιερών μονών (Αθανάσιος Μετεωρίτης, Διονύσιος Ολύμπου, Νικάνωρ Ζάβορδας, Λεόντιος Αιγιαλίας και πολλοί εκ των Αγιορειτών ομοίως), να συνδέονται με κάποιο σπήλαιο, ασκητήριο γιά το συγκερασμό της διοικητικής μέριμνας μετά την απερίσπαστη ησυχία.