(τέλη 10ου αι. – 1371 μ.Χ.)
Ομιλία στο Πνευματικό Κέντρο Καλάμακίου, την 27η Ιουνίου.
Ομιλητής Αρχιμ. Νεκτάριος Δρόσος, Αρχιερατικός Επίτροπος Αγιάς.
Εμφάνισις – έδρα και ονομασία της επισκοπής Κατρίας.
Η επισκοπή Κατρίας ή Καστρίας εμφανίζεται ως υπαγομένη στη μητρόπολη Λαρίσης στο Τακτικόν του Parthey (υπ’ αριθμ. 3), κατέχουσα την ενδέκατη τάξη και στο Notitiae 10 του Darrouzes (αρχές 11ου αιώνος) κατέχουσα την ΙΒ΄τάξη, με το όνομα Κατρία.
Η επισκοπή μαρτυρείται επίσης κατά το 1371 μ.Χ. στο Γράμμα του Πατριάρχου Φιλοθέου προς τον Λαρίσης, κατέχουσα την ια΄ τάξη. Όταν ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ΄έστειλε τον στρατηγό Μιχαήλ Μονομάχο (1333) στην ανατολική Θεσσαλία, κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχο της αυτοκρατορίας την στρατιωτική οδό κυριεύοντας το Λυκοστόμιο, το Καστρί και τον Γόλο.
Τα στοιχεία διά την εμφάνιση της επισκοπής, την εξέλιξη της στα γεωγραφικά όρια του χωριού Καστρί της Αγιάς και την παρουσία επισκόπων στην διάρκεια της λειτουργίας της είναι ελλιπή. Ως εκ τούτου, εκ των ελλιπών παρασχεθέντων στοιχείων προέκυψαν ελλιπή συμπεράσματα.
Το γεγονός ότι αναφέρεται στα Τακτικά μεταξύ των ετών 976-1025/1030 μ.Χ., αποδεικνύει την εκκλησιαστική ταυτότητα της περιοχής ως «Ενορίας»
που προστατεύεται από βυζαντινό Κάστρο, τέμνεται από στρατιωτική οδό και μνημονεύεται ως εμπορικός σταθμός αλιευμάτων εκ της λίμνης Κάρλας.
Έδρα: Ως έδρα της επισκοπής θεωρείται το χωριό Καστρί της Αγιάς το οποίο, στα Βυζαντινά χρόνια, ήταν σημαντικό κάστρο που προστάτευε τον στρατιωτικό-εμπορικό δρόμο παρά την Βοιβηΐδα λίμνη (Κάρλα) με κατεύθυνση προς τον Βόλο. Το ίδιο κάστρο χαρίζετο ή κατακτάτο στα χρόνια των Καταλανών, Βενετών, Φράγκων και Σέρβων μέχρι την Τουρκοκρατία.
Ήταν ένα από τα τέσσαρα χριστιανικά χωριά που βρήκαν οι Οθωμανοί στην περιοχή Αγιάς μετά το 1423. Δεν αποκλείεται το «Ναχιγιέ» Καστρίτσας της γεωγραφικής περιφέρειας Αγιάς στην Οθωμανική διοίκηση, να οφείλει το όνομά του στο κάστρο του χωριού Καστρίου, της Βυζαντινής επισκοπής Καστρίας.
Ως Βυζαντινή Επισκοπή, δικαιολογεί την θέση της στα γεωγραφικά όρια της Αγιάς για ιστορικούς, πολιτικούς και εμπορικούς λόγους. Στην περιοχή της αναπτύχθηκε στους προχριστιανικούς χρόνους το οχυρό Κερκίνιον που ταυτίζεται με την θέση Κουκουράβα, όπου και μεταβυζαντινό χωριό. Εξ αυτού η Βοιβηΐδα ελέγετο και Κερκινίτης λίμνη. Ο πολιτισμός του βιότοπου της λίμνης απασχολεί δεκάδες ερευνητές και περιβαλλοντολόγους μέχρι σήμερα. Πολύ σύντομα, ένα μεγάλο μέρος της λίμνης που είχε ατυχώς αποστραγγισθεί την δεκαετία του 1960, θα πληρωθεί με νερό του Πηνειού, με στόχο να αναδειχθούν οι χαμένες ιστορικές – πολιτισμικές και ζωτικές αξίες της λίμνης.
Η Βυζαντινή εκκλησιαστική παρουσία της Επισκοπής θα καταδειχθεί κατωτέρω με την περιγραφή δύο Ναών του 9ου και ενός του 12ου αιώνος.
Ονομασία: Ο Ν. Γιαννόπουλος αναφέρει ότι: «Η Επισκοπή αύτη αναφέ-ρεται εν τη Συντάξει των θείων και ιερών κανόνων κατέχουσα την ΙΑ΄ τάξιν. Φαίνεται δ’ ότι ήδρευσεν ο επίσκοπος αυτής εν τω παρά την Βοιβηΐδα λίμνην χωρίω Καστρί, όπερ, όν μεσαιωνικόν, αναφέρεται υπό του ιστορικού Καντακουζηνού, εξ ου και το όνομα Καστρίας έλαβεν. Εάν δε είναι αλλαχού, τούτο ημείς αγνοούμεν. Επισκόπων δ’ ονόματα αγνοούμεν». Στη θέση Κερκίνιον υπήρχε έναν πύργος της πρώιμης Βυζαντινής εποχής, ο οποίος συμπληρώθηκε στην εποχή του Ιουστινιανού. Στα 1325, το κάστρο του Καστρίου, μαζί με το κάστρο των Λεχωνίων (Liconia) βρισκόταν στην κατοχή κάποιου Έλληνα Μελισσηνού (Misilino), που είχε αναγνωρίσει την επικυριαρχία των Καταλανών και είχε δώσει την αδελφή του στον Καταλανό στρατηγό Odon de Noveles. Μετά τον θάνατο του Θεσσαλού χωροδεσπότη Στεφ. Γαβριηλόπουλου (1333) το Καστρί, ο Γόλος και το Λυκοστόμιο, κυριεύθηκαν από τον Κων/νο Μονομάχο. Στα 1350 το Καστρί, περιήλθε στην κυριαρχία του Ιωάννη Καντακουζηνού.
Ο γνωστός στα 1380 Misili de Noveles Senyor del Castel den Estanyol είναι ασφαλώς ο διάδοχος από το γάμο της αδελφής του Μελισσινού (Milisino) του Καστρίου με τον Odon de Noveles, και έτσι πρέπει να ταυτίσουμε το Castel den Estanyol με το Καστρί. Το Estanyol, βεβαίως, είναι βαφτιστικό όνομα: Kastel des don Estanyol. Ο πύργος που υπάρχει στην τοποθεσία, βρίσκεται στους πρόποδες του Μαυροβουνίου. Η έκταση της περιτειχισμένης γης είναι 800 τ.μ. περίπου. Τα τείχη είναι από σπαστή πέτρα χωρίς τούβλα. Πολλοί στρογγυλοί πύργοι και ένας τριγωνικός, στην πορεία των περιτειχισμάτων, διατηρούνται ακόμη. Στην κορυφή υπήρχε ο κεντρικός πύργος και δίπλα η κιστέρνα. Το εσωτερικό κατανέμεται σε 3 τμήματα με 2 οριζόντιους τοίχους.
Στο κατώτερο τμήμα υπάρχει ο μικρός ναός του Αγίου Γεωργίου, στον οποίο έχουν εντοιχιστεί αρχαία υπολείμματα. Στις όχθες της παλιάς λίμνης υπάρχουν ερείπια ενός πύργου (5,5 Χ 8,5 Χ 3, ύψος, περίπου) από σπαστή πέτρα, αμμοκονίαμα και σπασμένα τούβλα, κοντά σε μια μεγάλη πηγή. Είναι φανερό ότι ο πύργος αυτός ήταν παλιά σε επικοινωνία με την υπόλοιπη οχύρωση. Ανάμεσα στο κάστρο υπάρχει ένας δρόμος.
Πρέπει να διευκρινιστεί ότι, ο ναός του Αγίου Γεωργίου, είναι κτίσμα της Βυζαντινής εποχής κατά την οποία έπαθε ορισμένες αλλοιώσεις η αρχιτεκτονική μορφή του. Το κτίσμα χρονολογείται στα τέλη του 12ου αρχές του 13ου αιώνος. Επισημαίνουμε και την ύπαρξη του λατομείου του υπόλευκου μαρμάρου, το οποίο χρησιμοποιήθηκε από την ύστερη Αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Η εμφανής παρουσία ορθογώνιων κοιλωμάτων, σε μορφή κίονα ή αετωματική, υποδηλώνουν τη χρήση του κατά τους ύστερους Ελληνιστικούς και στους Ρωμαϊκούς χρόνους.
Πίνακας εξέλιξης των επισκοπών του Λαρίσης επί τη βάσει των τακτικών του Darrouzes.
| Notitiae 910ος αι. | Notitiae 1011ος αι. | Notitiae 1312ος αι. | ΓράμμαΛαρίσης 1371 | Notitiae 2115ος αι. |
| 1. Δημητριάδος | 1. Δημητριάδος | 1. Σκοπίλων | 1. Δημητριάς | 1. Δημητριάδος |
| 2. Φαρσάλων | 2. Φαρσάλων | 2. Δημητριάδος | 2. Φάρσαλον | 2. Λιτζάς και Αγράφων |
| 3. Θαυμακού | 3. Θαυμακού | 3. Βεσαίνης | 3. Θαυμακός | 3. Φαναρίου |
| 4. Ζητουνίου | 4. Ζητουνίου | 4. Θαυμακού | 4. Ζητούνιον | 4. Ζητουνίου |
| 5. Εζερού | 5. Εζερού | 5. Ζητουνίου | 5. Έζερ | 5. Θαυμακού |
| 6. Λοιδορικίου | 6. Λοιδορικίου | 6. Γαρδικίου | 6. Λοιδορίκιον | 6. Σταγών |
| 7. Τρίκκης | 7. Τρίκκης | 7. Εζερού | 7. Μουντινίτζα | 7. Λοιδορικίου |
| 8. Εχίνου | 8. Εχίνου | 8. Λοιδορικίου | 8. Σταμή | 8. Γαρδικίου |
| 9. Κολύδρου | 9. Κολύδρου | 9. Τρικάλων | 9. Τρίκη | 9. Ραδοβισδίου |
| 10. Σταγών | 10. Σταγών | 10. Κολύδρου | 10. Δομένικος | 10. Σκιάθου |
| 11. Βεσαίνης | 11. Σταγών | 11. Κατρία | ||
| 12. Καπουλιάνων | 12. Δομενίου | 12. Γαρδίκιον | ||
| 13. Γαρδικίου | 13. Καπούης | 13. Περιστερά | ||
| 14. Λεστίνου | 14. Περιστεράς | 14. Ραδοβίσδιον | ||
| 15. Χαρμένων | 15. Χαρμένους | 15. Πατζουνά | ||
| 16. Περιστεράς | 16. Βελάς | 16. Βέσαινα | ||
| 17. Βελεστήνου | ||||
| 18. Εχίνου | ||||