Η Παναγία της Βιλίκας βρίσκεται στο ομώνυμο παραλιακό οικισμό του χωριού Μελίβοια στις ανατολικές υπώρειες του Κισσάβου. Το κατά παράδοση όνομα Παναγά «Βιλίκα» προέρχεται από το ρέμα διά του οποίου χύνονται τα όμβρια ύδατα στη θάλασσα. Ο σημερινός οικισμός «Βελίκα» εκτείνεται μεταξύ του χωριού Σωτηρίτσα και του κάβου Δερματά, στα παράλια του κατά το πρόγραμμα Καλλικράτη Δήμου Αγιάς (Καλλικρατικού Δήμου Αγιάς). Το ακρωτήριο Δερματάς, απέχει 14 χλμ. νοτιοανατολικά των εκβολών του Πηνειού ποταμού και είναι γνωστό ως «Βερλίκι».
«Η τοιχοδομία είναι μία εντελώς ελεύθερη σύνθεση του πλινθοπερίκλειστου συστήματος, δεν βρίσκεται σε ολόκληρο το ναό, διότι τα αψιδώματα στη δυτική, βόρεια και νότια πλευρά, τα παράθυρα και το κεντρικό τμήμα της νότιας πλευράς ανάμεσα στα δύο αψιδώματα είναι κτισμένα μόνο με πλίνθους, κατά το σύστημα της τεχνικής της κρυμμένης πλίνθου».
«Η τεχνική αυτή, η οποία θεωρείται χαρακτηριστική των μνημείων της Κωνσταντινούπολης και της άμεσης ακτινοβολίας της, στη Θεσσαλία αντιπροσωπεύεται, όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε, μόνο από την Παναγία Βελίκα. Γι’ αυτό το λόγο θα μπορούσε να αναζητήσει κανείς σχέσεις στο συγκεκριμένο αυτό μνημείο με την Κωνσταντινούπολη, παρακάμπτοντας το γειτονικό μεγάλο κέντρο, τη Θεσσαλονίκη. Όμως μία τέτοια υπόθεση σήμερα δε μπορεί να θεωρηθεί εύστοχη, διότι μετά τη δημοσίευση της εκκλησίας της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Χορτιάτη, στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, όπου χρησιμοποιείται η ίδια τεχνική, γνωρίζουμε ότι η τεχνική της κρυμμένης πλίνθου δεν ήταν άγνωστη στη Θεσσαλονίκη. Ακόμη πρέπει να προσθέσουμε ότι η τεχνική αυτή συναντάται και στο Πύργο της Κολιτσούς, στο Άγιον Όρος, και να επισημάνουμε το γεγονός ότι μέσα στη Θεσσαλονίκη, εκτός από την Παναγία Χαλκέων (1028), δεν έχουν διασωθεί μνημεία που χρονολογούνται στη περίοδο που η τεχνική αυτή βρίσκεται σε χρήση, δηλαδή από τα τέλη του 10ου ως τα τέλη του 12ου αι. Έτσι, ενώ μέχρι σήμερα η έρευνα δεν είχε στραφεί προς τη σκέψη ότι η τεχνική της κρυμμένης πλίνθου χαρακτηρίζει και την εξίσου υψηλή και στενά συνδεδεμένη με την Κωνσταντινούπολη αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης, τώρα με την εύρεση της εκκλησίας στο Χορτιάτη μπορούμε, με ασφάλεια, να ισχυριστούμε ότι η τεχνική ήταν γνωστή στη Θεσσαλονίκη και να μην αναζητούμε ιδιαίτερες σχέσεις ανάμεσα στο Θεσσαλικό μνημείο – Παναγία Βελίκα – και στην πρωτεύουσα».
Η παρουσία, λοιπόν, της τεχνικής αυτής στο Χορτιάτη, λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, στο γειτονικό Άγιον Όρος και στη θεσσαλική Παναγία Βελίκα δεν προσθέτει μόνο νέα παραδείγματα στα μέχρι τώρα γνωστά, αλλά ταυτόχρονα σταθεροποιεί τις θέσεις που γενικά δέχεται σήμερα η έρευνα θεωρώντας τη τεχνική αυτή δημιούργημα του Βυζαντίου.
«Η κεραμοπλαστική διακόσμηση του μνημείου είναι λιτή, αλλά εξίσου ενδιαφέρουσα με τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά του στοιχεία. Εκτός από τις οδοντωτές ταινίες που περιβάλλουν τα αψιδώματα της νότιας πλευράς και αυτές που γυρίζουν στην ανατολική και δυτική όψη, για να σχηματίσουν τα αντίστοιχα αετώματα, όλες οι κορυφές των τοίχων επιστέφονται με γείσα από παρόμοιες ταινίες. Μάλιστα στην ανατολική πλευρά και την κόγχη του Ιερού τα γείσα αυτά αποτελούνται από δύο επάλληλες οδοντωτές ταινίες, από τις οποίες η επάνω εξέχει περισσότερο από την κάτω». «Τέλος, σχετικά με την υπόλοιπη διακόσμηση πρέπει να προστεθεί ότι δύο θραύσματα από θωράκια, ένα μικρό τμήμα από θύρωμα και ένα κιονόκρανο που βρέθηκαν γύρω από το μνημείο, καθώς και ο αμφικίονας που χρησιμεύει σήμερα ως βαθμίδα στην είσοδο, μας παρέχουν τη βεβαιότητα ότι ο ναός είχε μαρμάρινο τέμπλο, η είσοδός του έφερε μαρμάρινο περίθυρο και ο αμφικίονας με το κιονόκρανο ανήκαν στο δίλοβο παράθυρο της κόγχης του Ιερού».
Όπως αναφέρει ο κ. Ν. Νικονάνος, «Η τεχνική της κρυμμένης πλίνθου, της οποίας η χρήση διαρκεί από τα τέλη του 10ου ως τα τέλη του 12ου αι., αυτόματα τοποθετεί την Παναγία Βελίκα μέσα σ’ αυτά τα χρονικά πλαίσια».
«Η παραλλαγή της τεχνικής της κρυμμένης πλίνθου με το κατακόρυφο κονίαμα που έχει η Παναγία Βελίκα δεν εμποδίζει τη τοποθέτηση του μνημείου στο 12ο αι., τη στιγμή μάλιστα που ακριβώς χρονολογημένα μνημεία, όπως η Κοσμοσώτειρα στις Φέρρες (1152) και ο Άγιος Παντελεήμων στο Νέρεζι (1164), χρησιμοποιούν τη μορφή αυτή της τεχνικής και δείχνουν ότι η παραλλαγή με το κατακόρυφο κονίαμα, στα μέσα του αιώνα, είχε μία ευρύτερη χρήση».
«Επίσης, η κεραμοπλαστική ζώνη με τους στυλίσκους δε μοιάζει με τις αντίστοιχες παλαιολόγειες διακοσμήσεις, αλλά με τις μεσοβυζαντινές και συγκεκριμένα πλησιάζει περισσότερο τη διακόσμηση των τμημάτων του Gul Camii στην Κωνσταντινούπολη που ανάγονται στο 12ο αι.».
«Ακόμη, στον ίδιο αιώνα μας οδηγεί και η ιδιαίτερα τονισμένη επίστεψη με τις οδοντωτές ταινίες. Μπορούμε έτσι να πούμε ότι η Παναγία Βελίκα, με το υψηλό κρηπίδωμα στη βάση της, τα τονισμένα κατακόρυφα στοιχεία στο κορμό της, την έμφαση στην αετωματική της απόληξη και τις αρμονικές της αναλογίες, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό μνημείο του 12ου αι.».
«Τέλος, αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν είναι πιθανό να εφαρμόστηκαν στην Παναγία Βελίκα τα στοιχεία που τοποθετούν το κτίσμα στο 12ο αι. πρωτοποριακά, αλλά ότι πρέπει να έφτασαν στην απομονωμένη περιοχή της ανατολικής Όσσας μετά από μία γενικότερη επικράτηση, μπορεί να χρονολογήσει το μνημείο γύρω στα μέσα ή το δεύτερο μισό του αιώνα».
Ο ναός εορτάζει την 23η Αυγούστου, ημέρα της αποδόσεως της εορτής Κοιμήσεως της Θεοτόκου (γνωστή ως εννιάμερα της Παναγίας).