Α.- Πηγαί: Χειρόγραφα, Κώδικες, Διασκευαί του βίου.
Το Μαρτύριον του Αγίου Δαμιανού, -η αφήγησις περί της αθλήσεώς του- είναι συναξάριον ακολουθίας την οποία συνέθεσε ο Ιερομόναχος Ματθαίος ο Κρής, τέσσερα χρόνια μετά την άθληση του Αγίου, δηλαδή το 1572 μ.Χ.
Το Συναξάριον, περιέχεται στους κώδικας υπ’ αριθμ. Mb31 και Μb37 της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης, στον Κώδικα υπ’ αριθμ. 8 ο οποίος είχε ευρεθεί από τόν Μητροπολίτη Φαναριοφερσάλων και Θεσσαλιώτιδος κ. Ιεζεκίηλ στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος Σιάμου, και στον Κώδικα υπ’ αριθμ. 51 της Ιεράς Μονής Δουσίκου Τρικάλων.
Διασκευαί του κειμένου που παραδίδεται στην εν χρήσει εκκλησιαστικήν γλώσσαν της καθαρευούσης και που μας έδωσαν στοιχεία για την έρευνά μας περί του Αγίου Κτίτορος είναι το Συναξάριο ακολουθίας του Κώδικος Μεταξοχωρίου Αγιάς, είς δημώδη γλώσσαν, υπό Μαξίμου του Πελοποννησίου, 1642-43 μ.Χ. και το επίσης Συναξάριον ακολουθίας υπό Διονυσίου Ιερομονάχου του Παπαδοπούλου (1805).
Β.- Συνοπτική παρουσίασης του βίου.
Ο Άγιος Δαμιανός εγεννήθη είς το Ρίχοβον ή Μυρίχοβον Καρδίτσας περί το 1510 από ευσεβείς γονείς. Εις νεαράν ηλικίαν αναχώρησε διά το Άγιον Όρος. Εμόνασε είς το κοινόβιον του Φιλοθέου και γενόμενος εραστής της ασκητικής ζωής, έζησε επί τριετίαν κοντά είς τον αναχωρητήν Δομέτιον.
Αργότερα, ως έμπειρος Γέρων, αναχωρεί από τον Άθωνα και περιέρχεται τα μέρη της δευτέρας Θετταλίας, Όλυμπον, Κίσσαβον και Άγραφα, κηρύττων τα αναγκαία προς σωτηρίαν είς τους υπόδουλους Ρωμιούς. Περί το 1550 διωκόμενος ήλθεν πάλιν είς τον Κίσσαβον. Εκεί ωκοδομήσας κοινόβιον Μονήν του Τιμίου Προδρόμου και πολλούς μοναχούς συνάξας περί αυτόν, μόνος τας ευχάς προς Κύριον είς κοντινόν σπήλαιον ανέπεμπε, μη διαλίπων το ιεραποστολικόν και κατηχητικόν του έργον. Ερχόμενος προς τούτο εις Βουλγαρινή συνελήφθη υπό των Τούρκων και εφυλακίσθη. Τη 14η Φεβρουαρίου του 1568, αφού απηγχονίσθη είς Λάρισαν, εκάη το ιερόν του λείψανον και ερρίφθη η στάχτη εις τον παρακείμενον Πηνειόν.
Γ.- Ο Άγιος Δαμιανός κτίτωρ της εν Κισσάβω Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου.
«Διωγμένος από την γη των Αγράφων ο Άγιος Δαμιανός επανήλθε είς τα μέρη του Κισσάβου, αλλά αυτήν την φοράν περιώδευσε και εκήρυξε κυρίως είς την ετέραν πλευράν του όρους, την ανατολικήν. και συγκεκριμένα είς την ευρυτέραν περιοχήν της Αγυιάς».
Επί της νοτίας πλευράς της Όσσης είς υψόμετρον 1000 μ. περίπου και εις απόστασιν 4 χιλιομ. από το χωριό Ανατολή Λαρίσης (Σελίτσανη) εντός δάσους αιωνοβίων δρυών ευρίσκονται τα ερείπια Ιεράς Μονής αφιερωμένης είς τον Άγιον Ιωάννην τον Πρόδρομον, γνωστή ως του Τιμίου Προδρόμου. Τούτο το μοναστήριον εκτίσθη υπό του Αγίου Δαμιανού του Νέου κατά το έτος 1550 και είς τα τέλη του 17ου αιώνος ήτο εν από τα περισσότερον ακμάζοντα της ανατολικής Θεσσαλίας.
Ο Ιωάννης Α. Λεονάρδος έγραφε είς τα 1836 σχετικώς με την Μονήν: «Η κωμόπολις αυτή (δηλαδή η Σελίτσανη) είναι αξιοσημείωτος διά το προς αυτήν γειτνιάζον ακουστόν εκεί μοναστήριον, το αφιερωμένον είς τιμήν του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, το οποίον είναι διώροφον οικοδόμημα – η εκκλησία του είναι μεν ευπρεπής, πλήν μικρά και σκοτεινή, εκ του διότι ο είς αυτήν εισερχόμενος πρέπει να κατεβαίνει ολίγα σκαλίδια. τούτο έχει περισσότερους παρά 3 ή 4 ιερομονάχους».
Μία γενική εξέτασις της Μονής μας δίδει την εξής εικόνα: Το κτίριον του περιβόλου σχηματίζει εν μέγα μη κανονικόν τετράπλευρον, είς το κέντρον του οποίου ευρίσκεται ο ναός εν τω μέσω του προαυλίου του.
Εις την ανατολικήν πλευράν, ένθα και η είσοδος, υπάρχουν χώροι πιθανώς αναμονής και υποδοχής των επισκεπτών. Εις την νότιαν πλευράν υπάρχουν εκτενείς χώροι χρησιμεύσαντες ως εργαστήρια των μοναχών. Είς την βόρειαν πλευράν της Μονής υπήρχον το ζυμωτήριον (μαγκιπείον), το μαγειρείον (εστία) και το εστιατόριον (τράπεζα) των μοναχών.
Τα κελλία καλύπτουν την νότιαν και δυτικήν πλευράν του ορόφου, και είς τον όροφον της ανατολικής πλευράς ευρίσκεται παρεκκλήσιον αφιερωμένον είς τον Άγιον Δημήτριον.
Εις την βορειοδυτικήν γωνίαν υπήρχαν το ηγουμενείον και η υπόλοιπος πλευρά κατελαμβάνετο υπό κελλίων. Το καθολικόν της μονής είναι απλούν, ρυθμού Βασιλικής με δίρριχτη στέγη, υποστηριζομένη διά τεσσάρων ξυλίνων κιόνων είς το εσωτερικόν. Αξιόλογον ήτο το τέμπλον του καθολικού. Ήτο κατασκευασμένον εξ ολοκλήρου διά ξυλογλύπτων τμημάτων. Μερικά τεμάχια είχον ευρεθή (σωζόμενα) είς το Δημοτικό Σχολείο της Ανατολής και επανατοποθετήθησαν είς το τέμπλο υπό Αγιορειτών μοναχών το 1981.
Η προσπάθεια να επανδρωθεί η Μονή με Αγιορείτας μοναχούς τον Αύγουστον του 1981 απέτυχε, διότι μετά την ανοικοδόμησιν της νέας πτέρυγος, δυτικά της παλαιάς μονής, η αδελφότης των δέκα μοναχών προερχομένων εκ της Ι. Μ. Καρακάλλου διελύθη κατά το έτος 1985.
Σήμερα η Ιερά Μονή λειτουργεί με αδελφότητα μοναζουσών προερχόμενη από την Ι.Μ. Αγίου Παύλου Λαυρίου (του Γέροντος Αρχιμ. Δοσιθέου) υπό την ηγουμενία της γ. Θεοκτίστης εξ Αγιάς αποτελούμενη εκ δέκα έξι μοναζουσών, αι οποίαι από το έτος 2001 με εργώδη προσπάθεια κατάφεραν να σώσουν το νέο κτίσμα της Μονής. Αποτελούν το καύχημα της Αρχιερατικής μας περιφέρειας και οφελούν με την μοναστική – οικολογική τους συνείδηση πλήθος πιστών.
Δ.- Ο Κτίτορας και το «ασκηταριό» της Σελίτσιανης.
Η κτιτορική του Αγίου ιδιότητα με την κυριώνυμη Μονή, σχετίζεται παράλληλα και ουσιαστικά με ασκητικόν σπήλαιον πλησίον αυτής.
Εις το σημείον αυτό, πρέπει να αναφέρω ότι εις την Ι. Μ. Φιλοθέου του Αγίου Όρους διασώζεται ο χώρος του ασκηταριού του οσ. Δομετίου, μετά του οποίου ασκήτευσε επί τριετίαν ο όσιος Δαμιανός. Ευρίσκεται Β.Δ. έως 500 μ. από το μοναστήρι. Είναι κτίσμα του 1500 περίπου και η θέση του μαρτυρεί μεγάλη ομοιότητα με το εξεταζόμενο ασκητήριο της Σελίτσιανης. Η θέα, η μορφολογία του εδάφους, το νερό του χειμάρρου και οι διαστάσεις του χώρου είναι ως μία αντιγραφή και απομίμησις γνωστού κτίσματος, είς όμοιον χώρον. Εντύπωση η οποία δημιουργείται εις εκείνον όπου θα θελήσει να επισκεφθεί τα δύο ασκητήρια. Σήμερα εις τον χώρον αυτόν της Ι. Μ. Φιλοθέου υπάρχει ναϊσκος του 1740. [«Ούτος ο ναός της Θεοτόκου ωκοδομήθη το έτος ΑΨΜ΄»].
Ο ναός φαίνεται ότι είναι προέκταση είς το κελλίον του οσίου Δομετίου, το οποίον και σήμερα υπάρχει εντός του κοιλώματος του βράχου.
Κρίσεις και απόψεις.
Ο Άγιος Δαμιανός έρχεται ως ιεραπόστολος είς την Θεσσαλία μετά τον εν Ολύμπω Διονύσιον και πρίν τον Συμεών τον μονοχίτωνα, οι οποίοι, ως και ο Δαμιανός, είναι αγιορείται εκ της μονής Φιλοθέου. Δεν έχει την προαίρεσιν να μαρτυρήσει, αλλά σκοπός του είναι να βοηθήσει εν πράξει και λόγω το υπόδουλον γένος. Είναι, λοιπόν, φυσικό να ασκεί την αποστολή της διδαχής και κατηχήσεως και παράλληλα να ασκητεύει.
Το μοναστήρι του Προδρόμου μετά από αλλεπάλληλες μετακινήσεις του Αγίου Δαμιανού (Όλυμπος – Κίσσαβος – Άγραφα), έρχεται ως τελευταίος σταθμός πολυετούς πορείας, ένεκα των διωγμών υπό των Τούρκων, οι οποίοι σαφώς ερεθίζονται από την διδασκαλίαν του.
Πιστεύω ότι ο Άγιος χρησιμοποιούσε όπου ευρίσκετο χώρους άσκησης. Είς τα μέρη της Καρδίτσας λ.χ. την Ι. Μ. Πελεκητής, ούτως ώστε οι αγιογράφοι να τον εικονίζουν ως κτίτορα αυτής, ενώ κτίτωρ της μονής ήτο ο Πορφύριος, καθώς μαρτυρεί Μολυβδόβουλον Πατριαρχικόν Σιγγίλιον του Πατριάρχου Ραφαήλ Β΄, εκ της Ι. Μ. Βατοπεδίου, εν έτει 1606. Η παράδοση, αι πηγαί και η εικονογραφία θέλουν ο Άγιος Δαμιανός να έχει άμεση σχέση με τον Κίσσαβο. Το υψόμετρον ως μέτρον αποφυγής των διωκόντων Τούρκων και το κοινόβιον της Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου, σε συνδυασμό με το ευλογημένον ασκηταριό, πρέπει να ανέπαυσαν την ψυχή του Αγίου, ο οποίος τελικά, ως μάρτυρας τη προαιρέση, αξιούται μετά ταύτα και του δι’ αίματος μαρτυρίου.
Διά την σχέση του Αγίου Δαμιανού με το ασκηταριό και το Μοναστήρι δυνάμεθα να προτείνουμε τρείς εκδοχές. Η εκ συναξαρίου μόνη γραπτή μαρτυρία είναι του ιερομ. Διονυσίου Παπαδοπούλου. Εφ’ όσον, όμως, τα βιογραφικά δεδομένα είναι πτωχά, δυνάμεθα, συγκρίνοντας ανάλογες κλίσεις αγίων μέσα είς την συγκεκριμένη ιστορικήν εποχήν, να υποθέσουμε τα εξής:
α) Ο όσιος Δαμιανός με την παρουσία του είς το όρος των Κελλίων περί το 1550, ασκείται μέχρι την ημέρα του μαρτυρίου του, 14η Φεβρουαρίου 1568, είς το ασκηταριό, το οποίο ηύρε από παλαιοτέρους αναχωρητάς ή έκτισε ο ίδιος, και εις το διάστημα αυτό οικοδομεί το μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου.
β) Ο όσιος ασκείται κρυπτόμενος είς τα ασκηταριά των Αγίων Αναργύρων Αγιάς και αργότερα ανακαινίζει το προϋπάρχον από τον 11ο αιώνα (;) μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου, συστήνοντας κοινόβιο μοναχών και αποφεύγοντας έτσι τους αγαρηνούς, οι οποίοι ήδη τον διώκουν. Το ασκηταριό το ανακαλύπτει και το οργανώνει ο ίδιος, διά πλείονα άσκησιν ή το κληρονομεί από τους προ αυτού κελλιώτας ασκητάς.
γ) Ο όσιος Δαμιανός προτού να μετοικήσει είς Κίσσαβον συμμετέχει είς ανακαίνιση της Ι. Μ. Πελεκητής Καρδίτσας (Καρίτσα) περί το 1540 και αφού εδιώχθη από τους Τούρκους, ακολουθεί μία από τις ανωτέρω εκδοχές, με την πιθανότητα η οργάνωσις του ασκηταριού να προηγείται ή να έπεται της ιδρύσεως της Μονής.
Η βεβαιότητα της σχέσεως του οσίου Δαμιανού με το ασκητήριο της Σελίτσιανης, στηρίζεται είς την πρόταση του Συναξαρίου «ιδία δ’ αυτός ώκει μικρόν από μονής, προς νότον, εν τινι σπηλαίω παρά τω παραρρέοντι χειμάρρω υπό των εκεί κρημνόν, τους καθ’ εαυτόν αγώνας εν τούτω ανύων» [Ιερ. Διον. Παπαδ. 1805].
Εάν, λοιπόν, από τα ασκηταριά των Αγίων Αναργύρων προέρχεται η Ι. Μ. Αγίων Αναργύρων, και από το ασκηταριό του Αγίου Παντελεήμονος Μελιβοίας, η Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος Αγιάς, φαίνεται πιθανή αιτία ιδρύσεως της Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου το ασκηταριό της Σελίτσιανης.
Προσπαθώντας, επίσης, να εξηγήσω την μη αναφορά του ασκηταριού εις τους πρώιμους χρονολογικά βίους του Αγίου, (τον κώδικα της Τυβίγγης του 1572, τον όμοιο της Ι. Μ. Σιάμου Καρδίτσης και τον κώδικα Μεταξοχωρίου Αγιάς του 1666), θεωρώ ότι δεν αναφέρεται το ασκητήριον, διότι ο λογιώτατος υμνογράφος και διδάσκαλος Ματθαίος, ο εν Θεσσαλία διδάσκων το 1569 – 1572 ή ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, ο συγγράψας τον βίον του Αγίου είς δημώδην γλώσσαν, θεωρούσαν ως φυσικό γεγονός (ανάξιον επομένως αναφοράς), ένας Γέροντας και συνασκητής του μεγάλου Δομετίου του Φιλοθεϊτου, να επιζητεί τρόπους ασκήσεως είς κάθε χρονικήν περιόδον της μοναχικής του ζωής.
Είναι, μάλιστα, σύνηθες φαινόμενον είς την ορθόδοξον αγιολογίαν οι κτίτορες των Ιερών Μονών –Αθανάσιος Μετεωρίτης, Διονύσιος Ολύμπου, Νικάνωρ Ζάβουρδας, Λεόντιος Αιγιαλείας και πολλοί εκ των αγιορειτών: Σίμων ο Μυροβλήτης, Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Γαβριήλ ο Ίβηρ, Νήφων ο Διονυσιάτης-, να συνδέονται με κάποιο σπήλαιον – ασκητήριον, διά τον συγκερασμόν της διοικητικής μέριμνας μετά της απερισπάστου ησυχίας.
Συμπεράσματα
Κλείνοντας αυτήν την εισήγησιν και ανεξάρτητα από τις επιφυλάξεις μου διά το χρονολογικόν διάγραμμα της πορείας του Αγίου Δαμιανού είς την Θεσσαλίαν, τα βασικά συμπεράσματά μου διά την σχέση του Αγίου Δαμιανού με την Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου και το «ασκητήριον» είναι τα ακόλουθα:
α) Ο τελευταίος σταθμός δράσεως του Αγίου είς Θεσσαλίαν είναι η Σελίτσιανη (1550 περίπου). Ο Άγιος Δαμιανός είναι ο κτίτωρ της Ι. Μ. Τιμ. Προδρόμου.
β) Το συναξάριον, το οποίο διέσωσε την μαρτυρίαν της σχέσεως του Αγίου με το σπήλαιον – ασκηταριό, είναι της κατά το έτος 1805 εκδόσεως της ασματικής ακολουθίας του Οσιομάρτυρος Δαμιανού του Νέου, παρά του εν Ιερομονάχοις Διονυσίου του επιλεγομένου Παπαδοπούλου, δαπάνη Βησσαρίωνος Χ. Γεωργίου αρτοπωλητού εκ Λαρίσης, παρά Νικολάω Γλυκεί του εξ Ιωαννίνων.
γ) Το σπήλαιον – ασκηταριό, είς θέσιν «Δογαντζή» Σελίτσιανης είναι έργον διά χειρών του Οσίου Δαμιανού, διότι υπάρχει 100% γεωμορφολογική ομοιότητα με το ασκητήριο του οσίου Δομετίου της Ι. Μ. Φιλοθέου Αγ. Όρους, είς το οποίον ο Άγιος ησκήτευσε τρία έτη.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο δεύτερος λοιπον, κατά χρονολογική σειρά, (1550 – 1568), θεσσαλός Άγιος που εμόνασε στο Άγιον Όρος – εν τη Ι. Μ. Φιλοθέου – και ανεδήχθη ιδρυτής Ι. Μονής στην Μητρόπολή μας είναι ο Οσιομάρτυς Άγιος Δαμιανός. Προηγείτο ως κτίτωρ, ο «παραδελφός του» Όσιος Συμεών εκ Βαθυρέματος Αγιάς, ιδρυτής της Ι. Μ. Φλαμουρίου περί το 1530/35 (αρχικό κτίσμα) και ακολούθησε ο επίσης Αγιορείτης – Φιλοθεϊτης Όσιος Διονύσιος ως κτίτωρ της Ι. Μ. Σουρβιάς περί το 1553/55.
Πιστεύω ότι, οι τρείς κτίτορες:
Όσιος Συμεών +-1530 μ.Χ.
Οσιομάρτυρας Δαμιανός +-1550 μ.Χ.
Όσιος Διονύσιος +- 1535 μ.Χ.
ως Θεσσαλοί και ως Αγιορείται είχον πνευματική επικοινωνία από το 1535 μ.Χ. και μετά, στα όρια της Μητροπόλεώς μας. Με την θέλησή τους ασκήτευσαν: είς Φλαμούριον, είς Κίσσαβον και είς Σουρβιά – Ζαγοράς. Το θέλημα του Θεού όμως τους ανέδειξε κτίτορας Ι. Μονών στα βουνά που περικλείουν τα όρια της Δημητριάδος για να σχετίζεται η Μαγνησία με το Άγιον Όρος και Το Περιβόλι της Παναγίας με την Μαγνησία.
Σας ευχαριστώ
Αρχιμ. Νεκτάριος Δρόσος
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
1510 – 1512 Γέννησις Οσίου Δαμιανού
1530 – ; Μοναχός είς Ι. Μ. Φιλοθέου Αγ. Όρους
1540 – 1543 Άσκησις μετά του Αγ. Δομετίου
1543 – ; Εις Δευτέραν Θετταλίαν (Όλυμπος-Κίσσαβος-Άγραφα)
1545 – 1550 Ι. Μ. Πελεκητής
1550 – 1568 «Ασκηταριό» και Ι.Μ.Τιμ. Προδρόμου Σελίτσιανης
- Μαρτύριον είς Λάρισαν
ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δημ. Ρ. Γερορρίζος, Ιστορία της Ανατολής (Σελίτσανης), Αθήναι 1964.
Δημοτικά τραγούδια του χωριού Ανατολή της Αγιάς, εισαγωγή – Σχόλια – Επιμέλεια, Κ. Σπανός, Λάρισα 1986.
Ε. Σκουβαρά, Ολυμπιώτισσα, Αθήνα 1967, σ. 245, 252.
Ι. Κορδάτος, Ιστορία της επαρχίας του Βόλου και της Αγιάς, Αθήνα 1960, σ. 543, 490.
Ι. Α. Λεονάρδος, Νεωτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία, Πέστη 1836, σ. 161 – 162.
Ν. Μάγνης, Περιήγησις ή Τοπογραφία της Θεσσαλίας και Θετταλικής Μαγνησίας, Εν Αθήναις 1860, σ. 95.
Αφροδίτη Α. Πασαλή. «Ο Άγιος Παντελεήμων στην Ανατολή Αγιάς Θεσσαλίας», churches in Greece 1453 – 1850, Ανάτυπο, Αθήνα 1993.
Θεοδ. Χατζημιχάλη, «Ένα πανηγύρι στα χρόνια της σκλαβιάς», ΕΕΕΕ, Εν Αθήναις 1975, σ. 93.
J. J. Bjornstahl, «Το οδοιπορικό της Θεσσαλίας», 1779, Μετάφρασις, Προλεγόμενα, Σημειώσεις: Μεσεβρινός, Τα τετράδια του Ρήγα, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 129.
Ε. Κουρκουτίδου, Μεσαιωνικά Μνημεία Θεσσαλίας, ΑΔ 22, 1967, Χρονικά, σ. 311.
Τ. Παπαζήση, Παλιές εκκλησίες και μοναστήρια στον Κίσσαβο, Θεσσαλική Εστία, Απρίλης 1975, τ. 14, σ. 73 – 75.
Γερμανού μητροπολίτου Δημητριάδος, «Επιγραφή μονών και ναών της επαρχίας Αγιάς», Θεσσαλικά χρονικά 1933, σελ. 162.
Νικ. Νικονάνου, «Βυζαντινά και Μεσαιωνικά μνημεία Θεσσαλίας», (1971) ΑΔ΄, τόμ. 27, Αθήναι 1977, σ. 426.
«Η ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΧΩΡΙΟΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΛΑΡΙΣΗΣ», Σπουδασικαί εργασίαι Ακαδημαϊκόν έτος 1971 – 72, Εθν. Μετσόβιον Πολυτεχνείον, Αθήναι 1973.
- ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΗΜ., τομ. 24ος, σ. 217 – 221 (1993).
- ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΗΜ., τομ. 27ος, σ. 225 – 236 (1995).
- Αρχιμ. Νεκταρίου Δρόσου, Α΄ ιστορικό αρχαιολογικό Συνέδριο για την επαρχία Αγιάς (3 – 4 Απριλίου 1993), Εισήγηση «Το ασκηταριό του Αγίου Δαμιανού είς την Σελίτσιανη Αγιάς».
- Του ιδίου Αναδιφήσεις, Βιβλιοθήκη τοπικού αρχείου Αγιάς, Δεκέμβριος 1992, σ. 10 – 11.
- Του ιδίου Πρωτάτον, Διμηνιαίο αγιορείτικο Δελτίο, αριθ. 41, Μάϊος – Ιούνιος, σ. 91.
- Του ιδίου Διπλωματική Εργασία (master), υποβληθείσα εις Θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ.: ΑΓΙΟΡΕΙΤΑΙ ΟΣΙΟΜΑΡΤΥΡΕΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΛΑΡΙΣΗΣ, Θεσ/νίκη 1994.
Α. Φιλιππίδη, Ι. Οικονόμου, Γ. Κωνσταντά, Ν. Γεωργιάδη, Ε. Ζωσιμά βλ. κατωτέρω σ.σ. 65 – 68.