ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ
ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΔΡΟΣΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το θέμα μου είναι «Το Ασκηταριό του Αγίου Δαμιανού είς την Σελίτσιανη-Ανατολή της Αγιάς». Αποτελεί, υποθέτω, την πιο μικρή συμβολή στο Α΄ Ιστορικό-Αρχαιολογικό Συνέδριο της Αγιάς και έχει σχέση με την Αγιολογία της περιοχής μας. Ιστορικά αναφέρεται στο β΄ ήμισυ του 16ου αιώνα και είναι ανέκδοτη παρουσίαση εκκλησιαστικού – αρχαιολογικού χώρου. Ανέκδοτη, επειδή ο σεβαστός καθηγητής κ. Ν. Νικονάνος δεν ηδυνήθη, την εποχή της συγγραφής του μνημειώδους έργου του «Βυζαντινοί Ναοί της Θεσσαλίας ….», να επισκεφθεί τον αδιάβατο τότε χώρο του ασκηταριού. Πιστεύω ότι η Αγιολογία συμπορεύεται με την Ιστορία. Και Ιστορία είναι μια συνέχεια. Το παρελθόν δεν πεθαίνει ποτέ και το παρόν ευρίσκεται σε ίση απόσταση από το παρελθόν και από το μέλλον. Σε συνδυασμό με τη διαχρονικότητα του προσώπου ενός Αγίου μέσα είς την Εκκλησία και την Ιστορία, νομίζω ότι η Ιστορία δεν γίνεται μόνο με μεγάλα συγγράμματα και παγκόσμια γεγονότα, αλλά και με μικρά, πολύ μικρά δημοσιεύματα. Ας θυμηθούμε τα λόγια του Διονυσίου Ζακυνθηνού, ο οποίος γράφει:
«Οι βίοι των Αγίων κατέχουν θέσιν ταπεινής εποποιϊας, εν τη οποία εξαίρονται αι πράξεις ηρώων και αθλητών της πίστεως. Εν ταυτώ τα κείμενα ταύτα αποβαίνουν πηγαί σημαντικαί διά την γενικήν και τοπικήν Ιστορίαν. Διά την Τοπικήν Ιστορίαν είναι ενίοτε πηγαί μοναδικαί επί μακράς περιόδους».
Με τον υπό εξέτασιν χώρο συνδέομαι προσωπικά. Τέσσερα χρόνια κοινοβιακής ζωής είς το Μοναστήρι του Αγίου και κάποιες διανυκτερεύσεις είς το Ασκηταριό, είναι μάλλον υπαρξιακή μετοχή είς τον προβληματισμό της σχέσεως του Αγίου Δαμιανού με τούτο το ασκητικόν σπήλαιον.
Παίρνω το θάρρος λοιπόν, να αναπτύξω μέρος της μεταπτυχιακής μου εργασίας, την οποία υποβάλλω είς το Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον εφέτος τον Ιούνιο (1993) και προκαταβολικά ζητώ την επιείκειάν σας.
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΜΟΝΑΣΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ
ΕΙΣ ΤΗΝ ΥΠΟ ΕΞΕΤΑΣΙΝ ΠΕΡΙΟΧΗ
Ο χώρος του σπηλαίου και η περιοχή της Σελίτσιανης – Ανατολής, αποτελούν μέρος μοναστικού κέντρου, καλουμένου ΄Ορος των Κελλίων. Εις το βουνό των Κελλίων, βάσει πηγών, αναπτύσσεται ο μοναχισμός από τον 9ο μέχρι τον 14ο αιώνα. Οι ανατολικές υπώρρειες του Κισσάβου από την Καρίτσα μέχρι το Μαυροβούνι βρίθουν βυζαντινών Μονών, Κελλίων και Ασκηταριών. «Το δε όρος πολλοίς και καλλίστοις τοις σεμνείοις ενενθυμούμενον»(1).
Μεγάλες μορφές, οργανωταί του μοναχικού ιδεώδους, διέρχονται το ΄Ορος των Κελλίων. Ο ΄Οσιος Χριστόδουλος ο εν Πάτμω, ο οποίος παρακαλείται υπό του Αυτοκράτορος Αλεξίου Α΄ Κομνηνού να αναλάβει την κηδεμονία των μοναχών είς το Όρος των Κελλίων , ο Σωφρόνιος και ο Βαρνάβας, οι οποίοι σπεύδουν να προσκυνήσουν άνδρας ασκητάς με διορατικό χάρισμα και τα λείψανα του Οσίου Βαρβάρου, οι αγιορείται Θεόδωρος και Συμεών, κτήτορες του Μεγάλου Σπηλαίου, εξερχόμενοι του Αγίου Όρους, θεωρούν ως φυσικήν οδόν πορείας τους το Όρος των Κελλίων (867 μ.Χ.), «είς το οποίον έφθασαν δια να νουθετήσουν και να παρακινήσουν τους μοναχούς και ερημίτας του τόπου εκείνου είς τον όμοιον ζήλον της ευσεβείας»(2). Ασκηταί με χαρίσματα, ως ο Παχώμιος, και Αρχιμανδρίται ως ο Θεοδόσιος, αποδεικνύουν σαφώς, ότι η μορφολογία του εδάφους, οι κλιματολογικές συνθήκες και άλλα πλεονεκτήματα, ελκύουν πολλούς μοναχούς είς κατοίκηση του Όρους, το οποίον, κατά την Υποτύπωσιν του Οσίου Χριστοδούλου (1091), «μοναχοίς δε άρα τούτο πάλαι πέφυκεν ανακείμενον» (ΜΜ, 6,64).
Ομοίως και αργότερα αναφέρεται είς το «Εγκώμιον Αθανασίου Αντιοχείας (1143–1156)»(3) ότι: «μέχρι του νύν έστιν αριθμόν υπερβαίνον μοναζόντων πλήθος ενδιαιτώμενον».
Ασκητήρια είς άλλα σημεία του ΄Ορους, βυζαντινά ή νεώτερα, είναι: των Αγίων Αναργύρων Αγιάς, του Αγίου Παντελεήμονος Μελιβοίας και της Αναλήψεως Αετολόφου.
Σήμερα μας δίδεται η ευκαιρία να ασχοληθούμε εν ολίγοις με το «Ασκηταριό» του Οσίου Δαμιανού.
Ας δούμε όμως, ποιος ήταν ο Όσιος Δαμιανός.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΙΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ
ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΔΑΜΙΑΝΟΥ
Ετούτος ο Άγιος εγεννήθη είς το Ρίχοβον Καρδίτσας περί το 1510 από ευσεβείς γονείς. Είς νεαράν ηλικίαν ανεχώρησε διά το ΄Αγιον ΄Ορος. Εμόνασε είς το Κοινόβιον του Φιλοθέου και σύντομα ηράσθη της ασκητικής ζωής, ζήσας επί τριετίαν κοντά είς τον αναχωρητήν Δομέτιον. Αργότερα, ως δόκιμος Γέρων, αναχωρεί από τον ΄Αθωνα και περιέρχεται τα μέρη της Δευτέρας Θετταλίας, ΄Ολυμπον, Κίσσαβον και ΄Αγραφα, κηρύττων τα αναγκαία προς σωτηρίαν είς τους υποδούλους Ρωμιούς. Τελευταία, διωκώμενος, ήλθεν πάλιν είς τον Κίσσαβον. Εκεί οικοδομήσας Κοινόβιον Μονήν του Τιμίου Προδρόμου και πολλούς μοναχούς συνάξας περί αυτόν, μόνος τας ευχάς προς τον Κύριον είς κοντινόν σπήλαιον ανέπεμπε, μη διαλείπων το ιεραποστολικόν κατηχητικόν του έργον. Ερχόμενος προς τούτο είς Βουλγαρινήν-΄Ελαφον συνελήφθη υπό των Τούρκων και εφυλακίσθη. Την 14ην Φερβουαρίου του 1568, αφού απηγχονίσθη είς Λάρισαν, εκάη το ιερόν του λείψανον και ερρίφθη η στάχτη είς τον παρακείμενον ποταμόν Πηνειόν.
ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ
Το σπήλαιον, λοιπόν, ή ασκηταριό, ευρίσκεται είς απόστασιν τριών χιλιομέτρων από την Ιεράν Μονήν του Τιμίου Προδρόμου Σελίτσιανης – Ανατολής, είς την θέσιν «Δογατζή»(4).
Από την Ιεράν Μονήν, με κατεύθυνσιν προς τα δυτικά (προς «Τσιγγενέ»), υπάρχει είς την βάσιν (ρίζα) τεραστίου βράχου και διαμορφώνεται εντός φυσικού κοιλώματος το ασκηταριό. Τούτο φράσσεται από κάθε πλευρά με τοίχους εξ αργολιθοδομής. Είσοδος μικρά – ξύλινη (0,80 Χ 1,30 μ.). Θύρα υπάρχει είς την νότιαν πλευράν.
Ο εσωτερικός χώρος απαρτίζεται από μικρό κελλί και μικρότατον ναϊσκον. Το ναϊδριον, εσωτερικών διαστάσεων (2,15 Χ 1,60 μ.), έχει κτισμένη ανατολικά κόγχη Αγίας Τραπέζης με μικρότατο τζαμωτό παράθυρο στο κέντρο προς φωτισμόν (0,65 μ. βάθος Αγίας Τραπέζης). Βόρεια, και στο σημείο που απολήγει ο βράχος, αρχίζει ο τοίχος και σχηματίζεται τετράγωνη κτιστή κόγχη προθέσεως (0,40 Χ 0,70 μ.). Ο ναϊσκος έχει ύψος 2,30 μ. Οι χώροι αυτοί διαχωρίζονται από εσωτερικόν μεσότοιχον πάχους 0,40 μ., χωρίς πόρτα. Υπάρχει ένα παράθυρο είς το κελλί, είς δε την εκ σχιστολίθων σκεπή υψούται καπνοδόχος και σφυρήλατος σταυρός. Εσωτερικώς , η σκεπή του ναϊσκου σχηματίζεται εκ του φυσικού κοιλώματος του βράχου και απολήγει είς τοίχον. Είς το κελλίον, όμως, σχηματίζεται εν μέρει από το φυσικόν κοίλωμα και εν μέρει από ξύλινα δοκάρια και απέλες (ύψος 2.40 μ. ).
Ο περιβάλλων χώρος προς ανατολάς είναι θαμνώδης και λίαν επικλινής προς χαράδραν, η οποία χωρίζει τον βράχον από την απέναντι δασώδη βουνοπλαγιά του Μοναστηριού. Εκ της θέσεως είς την οποίαν ευρίσκεται το Ασκηταριό φαίνεται ευκρινώς το Μοναστήρι και αντιστρόφως. Ο ήλιος φωτίζει και θερμαίνει το απαρηγόρητο αυτό ασκητήριο, μέχρι τις 11,30΄ π.μ.
Εις το σημείον αυτό πρέπει να αναφέρω, ότι είς την Ιεράν Μονήν Φιλοθέου του Αγίου Όρους διασώζεται ο χώρος του ασκηταριού του Οσίου Δομετίου, μετά του οποίου ησκήτευσε επί τριετίαν ο ΄Οσιος Δαμιανός. Ευρίσκεται ΒΔ έως 500 μ. από το Μοναστήρι. Είναι κτίσμα του 1500 περίπου και η θέση του παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα με το εξεταζόμενο ασκηταριό της Σελίτσιανης – Ανατολής.
Η θέα, η μορφολογία του εδάφους, το νερό του χειμάρρου και οι διαστάσεις του χώρου είναι μια αντιγραφή και απομίμησις γνωστού κτίσματος, είς όμοιον χώρον. Αυτή η εντύπωσις δημιουργείται είς εκείνον, ο οποίος θα θελήσει να επισκεφθεί τα δύο ασκητήρια. Σήμερα είς τον χώρον του ασκητηρίου του Οσίου Δομετίου υπάρχει ναός του έτους 1740 («Ούτος ο ναός της Θεοτόκου ωκοδομήθη το έτος ΑΨΜ»). Ο ναός αυτός φαίνεται ότι είναι προέκταση είς το κελλίον του Οσίου Δομετίου, το οποίον και σήμερα υπάρχει εντός του κοιλώματος του βράχου.
ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Εκ των κατοίκων της Σελίτσιανης, κατά διήγησιν του κ. Κυριαζή Σωτηρίου, ο οποίος ενθυμείται τα όσα ο μακαριστός Στέργιος Παπαδημητρίου του έλεγε, πληροφορούμεθα ότι ο ΄Οσιος Δαμιανός επανέκτισε προϋπάρχον Μοναστήρι του 11ου αιώνος (Αλέξιος Κομνηνός 😉 και ότι ασκήτευσε είς την θέσιν «Δογατζή» 18 χρόνια. Πηγαίο νερό έπαιρνε ο Όσιος από το κοντινό σπήλαιο «Κιούγκι», είς την απέναντι ρεματιά, κάτω από τα χωράφια των αδελφών Τσίνα. Χαμηλότερα μάλιστα υπάρχει ένα δεύτερο σπήλαιο, η «τρύπα του Πούλα», είς το οποίον έστελναν τους υπό κανόνα τελούντας μοναχούς.
Ο ανωτέρω ιεροψάλτης Κυριαζής διηγείται, ότι ο ΄Οσιος και τα πνευματικά του εγγόνια, κατά παράδοση, συχνά εκήρυτταν και δύο φορές το χρόνο -του Προδρόμου και της Παναγίας- λιτάνευαν την εικόνα εξερχόμενοι εκ της Μονής είς «ζητείαν».
ΠΡΟΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ
Την εποχή κατά την οποίαν εγκατεστάθησαν και διέμενον κοινοβιακώς οργανωμένοι αγιορείται μοναχοί (Αύγουστος 1981), η πρόσβασις είς το Ασκηταριό ήτο αδύνατος. Όταν δε, διά μέσου του δάσους, έφθασαν οι μοναχοί είς το σπήλαιον, διεπίστωσαν τα εξής:
Η στέγη είχε καταπέσει κατά το ήμυσι.
Η κόγχη μέχρι το ύψος του παραθύρου είχε καταρρεύσει.
Η ξύλινη θύρα της εισόδου είχε σαπίσει και το εσωτερικό ήτο πλήρες χωμάτων και υπολειμμάτων ζωοτροφών.
ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ
Τον Φεβρουάριο του 1983 (έως το 1984) οι μοναχοί π. Ευθύμιος, π. Ευφραίμ και ο ομιλών κατασκεύασαν μονοπάτι και κλιμακοστάσιον προς το ασκηταριό, επισκεύασαν την κόγχη του ναϊσκου, το δάπεδον και την στέγην. Μετά από επίχρισμα ο ναΐσκος είς την μεγαλύτερην επιφάνειάν του και η μία όψις του μεσοτοίχου αγιογραφήθηκαν.
Τότε για πρώτη φορά μετά από αιώνες ετελέσθη η Θεία λειτουργία είς τον ναϊσκον του σπηλαίου.
ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ
Ο ΄Αγιος έρχεται ως ιεραπόστολος είς την Θεσσαλίαν μετά τον εν Ολύμπω Διονύσιον και πρό του Συμεών του μονοχίτωνος και ανυποδήτου, οι οποίοι, ως και ο Δαμιανός, είναι αγιορείται εκ της Μονής Φιλοθέου. Δεν έχει την προαίρεση να μαρτυρήσει, αλλά σκοπός του είναι να βοηθήσει εν πράξει το υπόδουλον Γένος. Είναι λοιπόν φυσικό, να ασκεί την αποστολή της διδαχής και κατηχήσεως και παράλληλα να ασκητεύει. Το μοναστήρι του Προδρόμου, μετά από αλλεπάλληλες μετακινήσεις, Όλυμπος-Κίσσαβος-΄Αγραφα, έρχεται ως τελευταίος σταθμός πολυετούς πορείας, ένεκα των διωγμών υπό των Τούρκων, οι οποίοι σαφώς ερεθίζονται από την διδασκαλίαν του.
Πιστεύω ότι ο ΄Αγιος χρησιμοποιούσε, όπυ ευρίσκετο, χώρους άσκησης. Είς τα μέρη της Καρδίτσας π.χ. την Ι.Μ. Πελεκητής, ούτως ώστε οι αγιογράφοι να τον εικονίζουν(5) ως κτήτορα αυτής, ενώ κτήτωρ αυτής ήτο ο Πορφύριος, καθώς μαρτυρεί μολυβδόβουλον πατριαρχικόν σιγίλλιον του Πατριάρχου Ραφαήλ Β΄, εκ της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, εν έτει 1606. Η παράδοσις, όμως, και η εικονογραφία θέλει ο ΄Αγιος Δαμιανός να έχει άμεση σχέση με τον Κίσσαβο. Το υψόμετρον, ως μέσον αποφυγής των διωκώντων Τούρκων και το Κοινόβιον, σε συνδυασμόν με το ευλογημένον ασκηταριό, πρέπει να αναπαύουν την ψυχή του Αγίου, ο οποίος, τελικά, ως μάρτυρας τη προαιρέσει, αξιούται μετά ταύτα και του δι’ αίματος μαρτυρίου.
Όπως θα δούμε, είς την περιοχήν μας τιμάται εξαιρετικά ο ΄Αγιος Δαμιανός. ΄Εχουμε Εκκλησία είς την Δ.Α.Κ.(6), εικόνες είς το Μοναστήρι και το Μουσείον της Σελίτσιανης, τοιχογραφίες δε είς τον ΄Αγιον Παντελεήμονα και την Ιεράν Μονήν των Γενεθλίων της Θεοτόκου είς την Σελίτσιανην – Ανατολήν και είς την Ι.Μ. της Γεννήσεως της Θεοτόκου είς το Πολυδένδρι της Αγιάς.
Διά την σχέσιν του Αγίου Δαμιανού με το ασκηταριό δυνάμεθα να προτείνουμε πολλές εκδοχές. Η εκ του συναξαρίου μόνη γραπτή μαρτυρία είναι του Ιερομονάχου Διονυσίου Παπαδοπούλου. Εφ’ όσον όμως τα βιογραφικά δεδομένα είναι πτωχά, δυνάμεθα, συγκρίνοντες αναλόγους εγκλεισμούς Αγίων μέσα είς την συγκεκριμένην ιστορικήν εποχήν, να υποθέσουμε τα εξής:
α) Ο ΄Οσιος Δαμιανός με την καταφυγή του είς το ΄Ορος των Κελλίων περί το 1550, ασκείται μέχρι την ημέρα του μαρτυρίου του, την 14ην Φεβρουαρίου 1568, είς το ασκηταριό, το οποίο ηύρε από παλαιοτέρους αναχωρητάς ή έκτισε ο ίδιος. Ο ίδιος στην ίδια περίοδο έκτισε το Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου.
β) Ο ΄Οσιος ασκείται είς τα ασκηταριά των Αγίων Αναργύρων και αργότερα ανακαινίζει το προϋπάρχον από τον 11ον αιώνα Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου (;) συστήνοντας Κοινόβιο Μοναχών και αποφεύγοντας έτσι τους αγαρηνούς, οι οποίοι ήδη τον διώκουν. Το ασκηταριό το ανακαλύπτει και το οργανώνει ο ίδιος διά πλείονα άσκησιν ή το κληρονομεί από τους πρό αυτού κελλιώτας ασκητάς.
γ) Ο Όσιος Δαμιανός, προτού να μετοικήσει είς Κίσσαβον, συμμετέχει είς την ανακαίνισιν της Ι.Μ. Πελεκητής Καρδίτσας (Καρίτσα) περί το 1540 και αφού εδιώχθη από τους Τούρκους ακολουθεί μία από τις ανωτέρω εκδοχές, με την πιθανότητα η οργάνωσις του ασκηταριού να προηγείται ή να έπεται της ιδρύσεως της Μονής.
Η βεβαιότητα της σχέσεως του Οσίου Δαμιανού με το ασκηταριό της Σελίτσιανης στηρίζεται είς την πρόταση του Συναξαρίου : «Ιδία αυτός ώκει μικρόν από της Μονής, προς νότον, εν τινί σπηλαί παρά τω παραρρεόντι χειμάρρω υπό τον εκεί κρημνόν, τους καθ’ εαυτόν αγώνας εν τούτω ανύων», Ιερ. Παραδ. 1805.
Εάν, λοιπόν, από το ασκηταριό των Αγίων Αναργύρων προέρχεται η ομώνυμος Ιερά Μονή της Αγιάς, από το ασκητήριο του Αγίου Παντελεήμονος Μελιβοίας, η ομώνυμος Μονή επίσης της Αγιάς, το Κουμπελί, γιατί να μη έχει την αιτία της δημιουργίας της η Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου της Σελίτσιανης είς το ασκηταριό είς την θέσιν Δογατζή;
Προσπαθώντας , επίσης, να εξηγήσω το γεγονός της μη αναφοράς του ασκηταριού είς τους πρωϊμους χρονολογικώς βίους του Αγίου, τον Κώδικα της Τυβίγκης (1572), της Ι.Μ. Σιάμου Καρδίτσης και τον Κώδικα του Μεταξοχωρίου (1666), νομίζω, ότι δεν αναφέρεται το ασκηταριό διότι ο λογιώτατος, διδάσκαλος εν Θεσσαλία κατά το 1596, Ματθαίος, ο συντάκτης του αρχικού βίου, ή ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, ο παραφράσας τον βίον του Αγίου είς δημώδη γλώσσαν, θεωρούσαν ως φυσικό γεγονός και ανάξιον αναφοράς, ένας Γέροντας και συνασκητής του Μεγάλου Δομετίου του Φιλοθεϊτου, να επιζητεί τρόπους ασκήσεως είς κάθε χρονικήν περίοδον της μοναχικής του ζωής.
Είναι μάλιστα σύνηθες φαινόμενον είς την Ορθόδοξον Αγιολογίαν κτήτορες Ιερών Μονών (Αθανάσιος μετεωρίτης, Διονύσιος ο εν Ολύμπω, Νικάνωρ είς Ζάβορδαν, Λεόντιος ο Αιγιαλείας) και πολλοί εκ των Αγιορειτών (Σίμων Μυροβλήτης, Αθανάσιος Αθωνίτης, Γαβριήλ ο ΄Ιβηρ, Νήφων ο Διονυσιάτης), να συνδέονται με κάποιο σπήλαιον – ασκητήριον δια τον συγκερασμόν της διοικητικής μερίμνης μετά της απερισπάστου ησυχίας.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Κλείνοντας αυτήν την εισήγησιν και, ανεξάρτητα από τις επιφυλάξεις μου διά το χρονολογικόν διάγραμμα της πορείας του Αγίου Δαμιανού είς την Θεσσαλίαν, τα βασικά συμπεράσματά μου διά το ασκητήριον είναι τα ακόλουθα:
α) Τελευταίος σταθμός δράσεως του Αγίου είς Θεσσαλίαν είναι η Σελίτσιανη (1550 περίπου).
β) Το Συναξάριον, το οποίο διέσωσε την μαρτυρίαν της σχέσεως του Αγίου με το σπήλαιον-ασκηταριό, είναι το κατά το έτος 1805 εκδοθέν μετά της ασματικής ακολουθίας του Οσιομάρτυρος Δαμιανού του Νέου, παρά του εν Ιερομονάχοις Διονυσίου του επιλεγομένου Παπαδοπούλου, δαπάνη Βησσαρίωνος Χατζηγεωργίου, αρτοπωλητού εκ Λαρίσης, παρά Νικολάω Γλυκεί των εξ Ιωαννίνων, εν Βενετία.
γ) Το σπήλαιον-ασκηταριό είς την θέσιν «Δογατζή» της Σελίτσιανης είναι έργον των χειρών του Οσίου Δαμιανού, διότι υπάρχει πλήρης γεωμοφρολογική ομοιότητα με το ασκητήριο του Οσίου Δομετίου της Ι.Μ. Φιλοθέου του Αγίου ΄Ορους, είς το οποίον ο Άγιος ησκήτευσε τρία έτη.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Βίος Οσίου Χριστοδούλου του Ιωάννου Ρόδου (1120-1150), Κ. Βοϊνης.
2) Η. Αναγνωστάκης – Ιερομ. Ιουστίνος, Οι Θεσσαλονικείς όσιοι Συμεών και Θεόδωρος, ΄Αγιον ΄Ορος, 1984.
3) «Εν τούτοις πλήθος ό,τι πολύ τον μονήρη βίον ανήρηται … είς όρη και ερημίας» (ΜΜ, 6,64).
4) Γερορρίζος Δημ., Ιστορία της Ανατολής – Σελίτσιανης, Αθήναι 1964.
5) Μια επιγραφή τοιχογραφίας είναι σύνηθες να μην έχει γραφεί από τον αγιογράφο. Ούτως ή άλλως η γνησιότητα μιας επιγραφής και η Ιστορική αλήθεια την οποίαν εκφράζει είναι επιχείρημα μαχητό.
6) Διοίκηση Αγωγού Καυσίμων (Συκούριο Λαρίσης).