Στη Χώρα Αγιάς κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο, αφού απέτυχε η προσπάθεια του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού διά του Οσίου Χριστοδούλου το 1085 να ανασυσταθεί το Όρος των Κελλίων στις ανατολικές υπώρειες του Κισσάβου, πιεζόμενοι οι Μοναχοί από τις πολιτικές αλλαγές, αφού υιοθέτησαν τον κοινοβιακό τρόπο ζωής δέχθηκαν χορηγίες από τον Αυτοκράτορα. Μιμούμενοι την Αγιορείτικη Τάξη θεία βουλή οικοδομούν τον 12ο αιώνα τρία περικαλλέστατα κοινόβια αφιερωμένα στην Παναγία μας. Την Ι.Μ. Στομίου, την Ι.Μ. Εισοδίων Θεοτόκου Αγιάς και την Ι.Μ. Μεγαλοβρύσου. Η Παναγία της Αγιάς, γνωστή τότε ως «Κλαδιώτισσα», εν μέσω 33 ναών αφιερωμένων στην Θεοτόκο, αποτελεί το αγλάϊσμα των Επισκοπών Βεσσαίνης-Χαρμένων και Κατρίας, που έως και το 1423 καταδεικνύουν την Αγιά, ως «Αγία Θεοτοκούπολη».
Πέρασαν αιώνες …… και το 1975 κυκλοφόρησε ένα αξιόλογο βιβλίο με τον τίτλο (σε ελληνική απόδοση): «Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία στην Αγιά της Θεσσαλίας, Ελλάδα: Η τέχνη και η αρχιτεκτονική του μοναστηριού του Αγίου Παντελεήμονος», γραμμένο από τον καθηγητή του Ball State University της πολιτείας Indiana των ΗΠΑ κ. Ιωάννη Κουμουλίδη (John T.A. Koumoulides) και τον Κρίστοφερ Ουώλτερ (Chr. Walter) του Ινστιτούτου των Βυζαντινών Σπουδών των Παρισίων.
Το βιβλίο αυτό, το οποίο προλόγισε με ένα σύντομο κείμενο ο γνωστός βυζαντινολόγος σερ Στήβεν Ράνσιμαν, είναι το αποτέλεσμα των πολυετών εργασιών για την συντήρηση και αναστήλωση του μοναστηριακού συγκροτήματος του Αγίου Παντελεήμονα. Το έργο, με την οικονομική βοήθεια του Ball State University και του κ. Κουμουλίδη, εκτελέστηκε από την 7η Εφορεία των Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, από το 1969 έως το 1972. Το βιβλίο είναι πολύτιμο, όσον αφορά στην παρουσίαση του εικονογραφικού προγράμματος και στα αρχιτεκτονικά σχέδια, τα σχετικά με το μοναστηριακό συγκρότημα.
Ο κορυφαίος Άγγλος ιστορικός Sir Steven Runciman γράφει προλογίζοντας το βιβλίο: «Το μοναστήρι και η Εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονος, κοντά στην κωμόπολη της Αγιάς, είναι ένα από τα πολλά ενδιαφέροντα παραδείγματα της μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής και του διακόσμου, το οποίο μέχρι τώρα είχε διαφύγει της προσοχής των μελετητών. Δεν πρέπει να περιμένει να δει κανείς ένα μεγάλο έργο τέχνης. Ωστόσο η εκκλησία και τα κτίσματα της έχουν όλη την αξιοπρέπεια και τη χάρη της μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Και οι τοιχογραφίες, ιδιαίτερα εκείνες του 16ου αιώνα, έχουν μια φρεσκάδα και μια ζωντάνια ξεχωριστή. Δεν υπάρχει τίποτε πολύ πρωτότυπο σε αυτές, αλλά οι μεταβυζαντινοί καλλιτέχνες δεν απέβλεπαν στην πρωτοτυπία, επειδή ασχολούνταν με αιώνια πράγματα».
Τα κειμήλια της Ιεράς Μονής.
Σε αναφορά του εφημερίου του Αγίου Αντωνίου της Αγιάς, οικονόμου Στεργίου Δ. Ζιμπή προς τη Μητρόπολη της Δημητριάδος, η οποία και την είχε ζητήσει με το αρ. 1225/10.5.1939 έγγραφο της, περιλαμβάνει ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τους ναούς και τα παρεκκλήσια, τα ευρισκόμενα υπό την ευθύνην του εφημερίου του Αγίου Αντωνίου και πληροφορίες για την Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος (Δ.Κ. Αγραφιώτης, Προσθήκες – Συμπληρώσεις για την Μονή Αγίου Παντελεήμονος της Αγιάς).
Η επιπλέον αξιόλογος πληροφορία είναι η σχετική με το αγιογράφο, ο οποίος κατά το 1579/80 ζωγράφισε τις εικόνες του τέμπλου του καθολικού της Μονής. Αυτός είναι ο «ευτελής» Γεώργιος «εκ χώρας Κλειτζού των Αγράφων». Υπογράφει σε εικόνα των αποστόλων Πέτρου και Παύλου, η οποία, κατά τον παπα-Στέργιο Ζιμπή, έφερε την εξής επιγραφή:
ΜΝΗΣΘΗΤΕ μου Κ(ύρι)Ε [ΤΟΥ] δούλου στου CΕΡΑΦΗΜ ιερομονάχου
Σχετικώς με τα χειρόγραφα και τα παλαίτυπα, τα οποία βρέθηκαν στο ναό κατά το 1939, μας παρέχονται οι ακόλουθες πληροφορίες:
α) Παλαίτυπα:
Μηναίον του μηνός Μαΐου του έτους 1548.
Μηναίον του μηνός Οκτωβρίου του έτους 1648.
Μηναίον του μηνός Ιουλίου του έτους 1689.
Ιερό Ευαγγέλιο του έτους 1785, του οποίου αναφέρει και μέρος του τίτλου «…… αφιερωθέν μεν τω ποτε Μακαριωτάτω Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κυρίω Κυρίω Χρυσάνθω Νοταρά, νεωστί δε μετατυπωθέν αψπε 1785 παρά Δημητρίω Θεοδοσίου τω εξ Ιωαννίνων».
β) Χειρόγραφα:
Δύο περιέχοντα ψαλμούς του Δαβίδ. Το ένα από αυτά, σημειώνει ο παπα-Στέργιος Ζιμπής, έφερε σημείωση, την οποία με δυσκολία ανέγνωσε και την αποδίδει ως εξής:
«Θεού το δώρον και συστρατακίου πόλεως / έγραψα επί έτους θεογονίας αχμβ και από Αδάμ ζρν» [ζρν και αχμβ = 1642, σ. Δ.Α.].
Προφανώς ο ανωτέρω πρώτος στίχος στις δύο τελευταίες λέξεις του πρέπει να αποδοθεί «ευστρατίου πόνος». Παρεννόησε ο αντιγραφέας το συντομογραφικό σύμπλεγμα στ = ευ και το απέδωσε «συσ» και το «πόνος» «πόλεως». Συμπληρώνει τις πληροφορίες του σημειώνοντας ότι «μετά το τέλος κάμνει ερωτήσεις και αποκρίσεις». Για το άλλο χειρόγραφο των ψαλμών δεν αναφέρει άλλα στοιχεία.
γ) Λοιπά κειμήλια:
– «Επί της προσκομιδής δίπτυχον των μοναχών και λοιπών αποβιωσάντων με αρχαίους χαρακτήρας». Θα είναι πολυτιμότατον, εάν βρεθεί.
– «Κάτωθεν της Αγίας Τραπέζης ευρίσκεται εν κυτίον περιέχον οστά άνευ χρονολογίας».
δ) Σχετικώς με την περιουσία της μονής σημειώνει ότι είχε 700 στρέμματα γης και έναν μωρεόκηπο πέριξ του κτιριακού συγκροτήματος.
Οι αγιογραφίες της Ιεράς Μονής
Η καλλιτεχνική αγνότητα, ο αυθορμητισμός και η πλούσια φαντασία των «ζωγράφων» του Καθολικού, του παρεκκλησίου και της Τράπεζας ζωντανεύουν και πλουτίζουν με νέα στοιχεία τη λαϊκή παραδοσιακή τέχνη όπου διακρίνεται δημιουργική δύναμη, εφευρετικότητα και αναπλαστική ικανότητα. Παθιασμένοι λαϊκοί γνωστοί και άγνωστοι τεχνίτες καταθέτουν στα έργα τους μαζί με την τεχνική τους ολόκληρη την ψυχή τους, συνεπαρμένοι και εντυπωσιασμένοι υποσυνείδητα από τις παραδοσιακές τέχνες του παρελθόντος και από το ιερό περιβάλλον του Όρους των Κελλίων.
Κτηματική περιουσία της Ιεράς Μονής
Η περιουσία της Μονής, όπως και κάθε Ιεράς Μονής στην επαρχία μας μετά από επινοικιάσεις δεκαετιών, έχανε τον ιδιοκτησιακό χαρακτήρα της λόγω προφασιζόμενης ανύπαρκτης αγοράς ή για χρησικτησία. Κοινότητες και εκκλησιαστικά ταμεία που διεκδικούσαν μοναστικές περιουσίες δικαιώθηκαν (βλ. Τοπικό Αρχείο Αγιάς 1889-1895). Συνήθως η καλλιεργήσιμη κτηματική περιουσία περιέρχεται στη διαχείριση της Οικονομικής Εφορείας Αγιάς (1895). Κατόπιν παραχωρείται κολοβωμένη στην «Κοινότητα» και μετά συναντάμε ως επικαρπωτή των εσόδων (της Μονής) την Ελληνική Αεράμυνα. Οι ενοικιαστές επινοικίαζαν σε τρίτους. Προκύπτουν καταπατήσεις και παράνομες εκχερσώσεις και το Ελληνικό Δημόσιο, αφού πρώτα κατέφυγε δικαστικώς εναντίον των καταπατητών, τελικά συναίνεσε στην εξαγορά τους με μικρό τίμημα από τους κατοίκους της περιοχής που τα καλλιεργούσαν ή τα κατείχαν παράνομα για δεκαετίες.
Σύμφωνα με τα σωζόμενα έγγραφα του αρχείου των Δημοσίων Κτημάτων που βρίσκονται στο Τοπικό Αρχείο της Αγιάς, όσον αφορά στον όρο καταπατήσεις κτημάτων ή κατεχόμενα κτήματα, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η αγροτοδασική περιφέρεια της Αθανάτης – Μελίβοιας ανήκε για αιώνες στα πολυάριθμα μοναστήρια και στους ενοριακούς ναούς, καθώς και στο τουρκικό Δημόσιο. Οι κάτοικοι επομένως ήταν αναγκασμένοι να νοικιάζουν κτήματα, για να τα καλλιεργούν και να επιβιώνουν. Η μακρόχρονη αυτή κατάσταση δημιούργησε μια παράδοση και τη «διανοία» κατοχή των κτημάτων, αφού σε περιόδους που τα μοναστήρια έπαψαν να λειτουργούν, δεν πλήρωναν και ενοίκιο (ουζρέτι). Όταν οι μονές διαλύθηκαν (1888), άρχισε το Δημόσιο και το Εκκλησιαστικό Ταμείο να εγείρουν αξιώσεις στα κτήματα που καλλιεργούσαν οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού. Βεβαιότατα υπήρξαν και ληστρικές καταπατήσεις κτημάτων και ιδιοποίηση μεγάλων εκτάσεων από ορισμένους. Δεν μπορεί όμως να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο για μιαν έκταση 5-8 στρεμμάτων, που καλλιεργούσε μια οικογένεια για βιοποριστικούς λόγους.
Στα Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά (1993) δημοσιεύονται σε μετάφραση Ευαγγέλου Τζιγκουνάκη πληροφορίες του Καταλόγου T.D. 695 σελ. 985 έτος 1568-1570 Τουρκικά Αρχεία Κωνσταντινούπολης και Άγκυρας από τον καθηγητή Machiel Kiel, Επίσημες Τουρκικές Πηγές, 251-254:
«Τσιφλίκι της εκκλησίας του Αγίου Παντελεήμονα κοντά στην εκκλησία της Παναγίας, σε επικαρπία του Παπά Domina (Δαμιανού;) πληρώνουν δεκάτη.
Χωράφι καλλιεργήσιμης γης, έκτασης 100 στρεμμάτων, ένα στρέμμα αμπέλι και ένα στρέμμα κήπος και ένας νερόμυλος που δουλεύει μισό χρόνο σε επικαρπία του παπά Σεραφείμ (Serafino) καλόγερου (rahib) του αναφερθέντος μοναστηριού, και άλλων, σε κοινή ιδιοκτησία, πληρώνουν δεκάτη και φόρους.
Χωράφι καλλιεργήσιμης γης (tarla) 55 στρεμμάτων σε επικαρπία του παπά Λαμινογιάννη και παπά Μιχαήλ και άλλων, σε κοινή ιδιοκτησία, πληρώνουν δεκάτη και φόρο.
Ένα αμπέλι 7 στρεμμάτων και μισό στρέμμα κήπος σε επικαρπία του παπά Aherya (πιθανώς: Ανανία) καλόγερου της εκκλησίας της Αγίας Κυριακής και άλλων σε κοινή ιδιοκτησία, πληρώνουν δεκάτη και φόρους».
«Χωράφι καλλιεργήσιμης γης 40 don um στρεμμάτων σε επικαρπία του Παπά Σωτήρη και Παπαπούλου, από το χωριό της Αγιάς και άλλων σε κοινή ιδιοκτησία, πληρώνουν δεκάτη και φόρους.
Χωράφι καλλιεργήσιμης γης 7 στρεμμάτων σε επικαρπία του παπα Δημήτρη και άλλων, σε κοινή ιδιοκτησία, πληρώνουν δεκάτη και φόρους».
Πολλαπλασιασμένη με 12 akce ανά στρέμμα η κτηματική περιουσία των 211,5 στρεμμάτων απέδιδε 2538 akce φόρο το χρόνο ή 19523 akce ως αξία της συνολικής παραγωγής του μοναστηριού. Τα επτά στρέμματα όμως ίσως ανήκαν στον παπα Aherya (=Ανανία), μοναχό της εκκλησίας της Αγίας Κυριακής και τα 40 στρέμματα ανήκαν στον παπα Σωτήρη που θα μπορούσε να είναι ιερέας του χωριού της Αγιάς. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε η περιουσία και το εισόδημα του μοναστηριού ήταν ένα τέταρτο μικρότερη, αλλά παρέμεινε σημαντική. Τον 16ο αιώνα αυτό ήταν, χωρίς αμφιβολία, το πλουσιότερο μοναστήρι της περιοχής μας, με εισόδημα, χωρίς να υπολογίσουμε τους νερόμυλους, που κυμαίνονταν μεταξύ 15000-20000 akce το χρόνο. Οι χορηγοί του, χωρίς αμφιβολία, προέρχονταν από το πλούσιο χωριό της Αγιάς, ένα χωριό που στην διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα συνέχισε να επεκτείνεται.
Το 1983 το Μοναστήρι λειτούργησε ως γυναικεία αδελφότητα έως το 1993. Έμεινε ακατοίκητο έως το 2002 και το 2003 εμόνασε ο μοναχός π. Χριστόφορος έως το 2004/5.
Το Μοναστήρι μας βλέπει προς Ανατολάς το Άγιον Όρος. Σήμερα ο Αρχιμανδρίτης Αιμιλιανός και η συνοδεία του εγκαταβιώνουν στο «Κουμπελί» με αφοσίωση, αγάπη, προσευχή και στόχους.