Είναι γνωστό ότι από το 1570 έως το 1817, η Αγιά και πέντε ακόμα χριστιανικά χωριά του Ναχιγιέ της «Καστρίτσας» δεν αποτελούσαν πηγή εισοδημάτων για τον ζαΐμη της περιοχής λόγω του ότι είχαν παραχωρηθεί ως «κτήματα» (πλήρης ιδιοκτησία) emlak (εμλάκια) στη Μιχριμάχ, κόρη του Σουλεϊμάν Α΄ του Νομομαθούς από τα μέσα του 16ου αι. «Χωριό Αγιά, Mulk της Αυτής Εξοχότητος σουλτάνας Mihrimah ή Mihrimah Hatun».
Η προνομιακή φορολογική μεταχείριση των χωριών: Βαθύρρεμα, Δέσιανη, Βουλγαρινή, Σελίτσιανη, Αθανάτη, Μεταξοχώρι, είχε ευεργετικές συνέπειες για 250 χρόνια στην ευρύτερη περιοχή του Δωτίου πεδίου επηρεάζοντας θετικά την οικονομία, την δημογραφική και εμπορική ανάπτυξη, την αρχιτεκτονική – ναοδομία και τον μοναστικό βίο. Επίσης, η ελεύθερη κατά το δυνατόν οργάνωση της παιδείας από το 1700 και εξής απέδωσε μετά το 1845 αξιόλογες σχολικές μονάδες. Η προνομιακή διαφοροποίηση της Αγιάς πέρα από τη φορολογική της διάσταση, ίσως να εκτείνεται και σε παροχές προνομίων οφειλομένων στις επιδέξιες ενέργειες των τοπικών αρχών και τον προσεταιρισμό της Υψηλής Πύλης. Δεν έχουμε αποδεικτικό στοιχείο, δηλαδή, «Αχτιναμέ» (Σουλτανικό διάταγμα) στα τοπικά αρχεία, αλλά διακρίνουμε συνθήκες ευημερίας και αυτοδιοίκησις που μαρτυρούν ανάλογη σειρά προνομίων:
- Απαλλαγή παιδομαζώματος.
- Αναγνώριση χριστιανικών διαθηκών και άλλων συμβολαιογραφικών πράξεων και αποφάσεων διαιτησίας των Χριστιανών.
- Ανοικοδόμηση των υπαρχόντων ναών.
- Άδεια χρήσης καμπάνας.
- Απαγόρευση βίαιου εξισλαμισμού.
- Μη επιβολή νέων φόρων και μετριασμός των παλαιών.
- Εξαιρέσεις μονοπωλίων: Βαφών – κεριού.
- Παραχωρήσεις ατέλειας αφορούσης την παραγωγή και την διακίνηση της μετάξης, καύσιμων υλών και κατασκευαστικών υλών.
Η παροχή αυτών των προνομίων στη «Χώρα» Αγιάς έδωσε ώθηση σε μια νέα περίοδο ακμής από το 1570 και εξής. Η διατήρηση των προνομίων τουλάχιστον έως την περίοδο του Αλή Πασά και του υιού του Βελή Πασά, ήταν συνδεδεμένη με την ειτηδειότητα των τοπικών αρχόντων (κοινωνική πολιτική) και των λογίων προς την Υψηλή Πύλη.
Ο θεσμός της Δημογεροντίας, επί παραδείγματι στην Αγιά, έχω την αίσθηση, ότι ήταν πανίσχυρος. Οι Χριστιανικές κοινότητες αναπτύσσονται, ιδρύονται Εκκλησίες, Μοναστήρια (1540-1856) και σχολεία, με αποτέλεσμα, παρά τις αντιξοότητες (λιμός πανώλης 1688 – Ρωσοτουρκικός πόλεμος 1768-1774) η Αγιά αποτελούσε σημαντικό διαμετακομιστικό κέντρο της Θεσσαλίας προς τα Βαλκάνια και την Ευρώπη.
Από τις αρχές του 19ου αι. τα πράγματα άλλαξαν κυρίως με την επινοικίαση των φόρων της Αγιάς από τον Αλή Πασά τυπικά ετησίως (ιλτιζάμι) ουσιαστικά όμως ισοβίως.
Η Αγιά επιβαρύνεται με νέους φόρους:
Ο φόρος bedel: (μπεντέλι –μπεντέλια) και «βεργκιού» (βέργια), η «δεκάτη» που δεν έπαψε να ισχύει, αλλά και ο άγνωστος φόρος jave (Γενή;), ο οποίος πιθανώς είναι ο νέος φόρος bedel που επιβλήθηκε για την απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία των αρένων χριστιανών. Η Αγιά ωστόσο ήταν κεφαλοχώρι, με αμιγώς χριστιανικό πληθυσμό. Μέχρι το 1817 διοικούνταν από Βοεβόδα – μπονσταντζί, επιφορτισμένο από τη Σουλτάνα, για την είσπραξη των φόρων. Ο Βοεβόδας κατοικούσε στο γειτονικό χωριό Ρέτσιανη. Στα χρόνια του Αλή πασά, οι Τούρκοι περνούσαν από την Αγιά, διέμεναν ως φιλοξενούμενοι των προυχόντων ή επέβαλλαν τη «φιλοξενία», σε περιόδους κατά τις οποίες ο κάμπος – η Λάρισα και ο Τύρναβος, μαστίζονταν από μεταδοτικές ασθένειες. Ο ναΐπης και οι αναγκαίοι διοικητικοί υπάλληλοι (Μουδίρης – Γιούζμασις, δερβέναγας, κλητήρες κ.λ.π.), κατοικούσαν κυρίως στο Αϊδινλί – Τουρκοχώρι (Νερόμυλοι) ή στη Λάρισα.
Μετά το 1839, εγκαταστάθηκε και στρατωνίσθηκε στην κωμόπολη μία ομάδα ιππέων – σουβαρήδων, στην περιοχή δίπλα στο ποτάμι Μυλαύλακο, στη θέση «Ιτιά». Αυτό τον χώρο ονομάζει άστοχα ο Mezieres τουρκική συνοικία της Αγιάς.
Αργότερα, το νομοθετικό αυτοκρατορικό διάταγμα «Χάτι Χουμαγιούν» το οποίο επικυρώνει το «Χάτι Σερίφ» αναγνωρίζει από το 1856 στους Χριστιανούς δικαιώματα ισότητος απέναντι των Οθωμανών και ελεύθερη άσκηση θρησκευτικών καθηκόντων.
Συνοικία όμως Τούρκων δεν υπήρξε στην Αγιά, ούτε οθωμανικό νεκροταφείο, ούτε τζαμί ή μεντρεσές. Ενδεικτική είναι η παράδοση που σχετίζεται με μια ανεπιτυχή απόπειρα των Οθωμανών του Τουρκοχωρίου – Νερομύλων να χτίσουν τζαμί και στην Αγιά, σε οικόπεδο που ανήκε στο τεκκέ των δερβίσηδων, και εβρίσκετο στην Αγιά στη συνοικία της «Παναγίας». Στα τέλη της Τουρκοκρατίας, ο Σεΐχης επισκέφτηκε τον Δημ. Αλεξούλη, κατ’ άλλους τον Μαργαρίτη ή Μπαρδάκη Δάλλα, και του ανακοίνωσε την πρόθεση του να ανεγείρει τζαμί στην Αγιά. Όμως τα οικονομικά των Οθωμανών δεν επαρκούσαν και ο Χριστιανός συνομιλητής, του πρότεινε να αναλάβουν οι Χριστιανοί να χτίσουν το τζαμί, γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο δεν θα το δεχόταν ο υπερόπτης Σεΐχης. Πράγματι, ο Σεΐχης αρνήθηκε την «προσφορά» των Χριστιανών και η ιδέα αυτή εγκαταλείφθηκε.
Η κοινωνία της Αγιάς, ως κοινωνία εμπόρων, βιοτεχνών, εξειδικευμένων εργατών, μικροκτηματιών και εργατών γης, ζούσε μια περίοδο (1812 – 1820) έντονης οικονομικής ύφεσης, αλλά και έντονης οικονομικής εκμετάλλευσης από τον Αλή Πασά και τους γιούς του. Στις πρώτες δεκαετίες του ΙΘ΄ αιώνα, έγινε σε όλους αντιληπτό ότι η άλλοτε ακμαία εμποροβιοτεχνική οργάνωση είχε καταρρεύσει, χωρίς ελπίδα ανασυγκρότησης. Η ηγετική διοικητική ομάδα της πόλης, που ταυτιζόταν με τους οικονομικά ισχυρούς ιδιοκτήτες ή εταίρους των εμπορικών και βιοτεχνικών συντροφιών της Αγιάς είχαν χάσει ακόμη και την προσωπική τους ελευθερία, έγκλειστοι στις φυλακές του Αλή Πασά, στα Γιάννενα και στην Πρέβεζα.
Η παρούσα δημοσίευση με διαστάσεις πολιτικής οικονομίας την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας αποτελεί συμβολή στην έρευνα ως Ιστορική Τοπογραφία της Αγιάς – του Δωτίου πεδίου, πάντα κατά την γνώμη μου, αλλά και με την εμπειρία – γνώση των Διδασκάλων της Ιστορίας που σημειώνουν: «το πραγματικό ιστορικό έργο κάθε εποχής συλλαμβάνει ένα μέρος, ορισμένες όψεις της πολυσύνθετης πραγματικότητας, η οποία κατακτάται μόνο με συνεχείς προσεγγίσεις που δεν είναι ποτέ οριστικές». (Νίκος Σβορώνος, Ανάλεκτα).
ΙΕΡΑΙ ΜΟΝΑΙ ΤΟΥ ΟΡΟΥΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ
- Ι.Μ. Εισοδίων της Παναγίας 1292-15
- Ι.Μ. Ταξιαρχών 1569/70
- Ι.Μ. Αγίων Αποστόλων 1569
- Ι.Μ. Αγίων Αναργύρων 1588
- Ι.Μ. Αγίας Τριάδος 1609-1630
- Ι.Μ. Σωτήρος Χριστού (Ξ’στος) 1620 (+Κοινόβιο Αγίου Νικολάου
- Ι.Μ. Αναλήψεως 1864-66
- Ι.Μ. Προφήτου Ηλιού 17ος αι.
- Ι.Μ. Γενεσίου Ιωάννου Προδρόμου (Αϊ–Γιάννης) 1754
- Ι.Μ. Αγίου Γεωργίου Μεταξοχωρίου 1663
- Ι.Μ. Αγίου Ευσταθίου Μεταξοχωρίου 18ος αι.
- Ι.Μ. Εισοδίων της Παναγίας Μεταξοχωρίου 18ος αι. 1750
- Ι.Μ. Κοιμήσεως Παναγίας Μεγαλοβρύσου 13ος αι. 1639
- Ι.Μ. Αγίου Αθανασίου Βαθυρέματος 18ος αι.
- Ι.Μ. Αγίου Δημητρίου Μαρμαριανών 12ος αι. 1318
- Ι.Μ. Προδρόμου Ανατολής +-1550
- Ι.Μ. Παναγίας (Γενεσίου) «Καρπούζα» 1520
- Ι.Μ. Καμπάνας (Κοιμήσεως) Ελάφου
- Ι.Μ. Προδρόμου Αμυγδαλής 1749
- Ι.Μ. Αγίου Νικολάου Βουναίνης Αετολόφου 1800
- Ασκηταριά, Αγίων Αναργύρων 12ος αιώνας
- Ασκηταριό, Αναλήψεως …….
- Ασκηταριό, Αγίου Δαμιανού +-1530 μ.Χ.
- Ι.Μ. Αγίων Αποστόλων – Στομίου …….. 13ος
- Ι.Μ. Αγίου Δημητρίου – Οικονομείον 1492 / 1543 . * Ασκηταριό, Αγίας Παρασκευής, Ομόλιο
- Ι.Μ. «Παλαιομονάστηρο» Κόκκινου Νερού 13ος αι.
- Ι.Μ. «Μονόπετρο» Β΄ 13ος αι. Κουτσουπιάς
- Ι.Μ. Λουτρός – Δερματά +-10ος αι. Βελίκας
- Ι.Μ. Ιωάννου Θεολόγου 1571 – 1776 Βελίκας
- Ι.Μ. Σωτήρος Σκήτης 1506-1570
- Ι.Μ. Παναγίας Α΄ – (Κοιμήσεως), Πολυδενδρίου 1568
- Ι.Μ. Παναγίας Β΄ – (Γενεσίου), Πολυδενδρίου 1575