(Ιστορική αναφορά).
ΒΕΛΙΚΑ:
«ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ»
Είναι επίσημα πλέον δεκτή η άποψη (Διεθνές συνέδριο της Λυών) κ.α. ότι, το αναφερόμενο στις φιλολογικές πηγές του 12ου αιώνα Βουνό των Κελλίων ή όρος των Κελλίων και αργότερα κατά τον 13ο αιώνα, ως Μοναστήρια των Κελλίων ή απλώς Κελλία ταυτίζεται, κατά κύριο λόγο, με τις ανατολικές υπώρειες του Κισσάβου. Στην περιοχή αυτή, στο πρόβουνο που ονομάζεται Κούτζιμπος, απέναντι ακριβώς από το αρχαίο και Βυζαντινό Κάστρο της Βελίκας, βρίσκεται η Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Η απόσταση από την παραθαλάσσια περιοχή της Βελίκας σε ευθεία γραμμή είναι 500 μέτρα περίπου.
Το σωζόμενο κτιριακό συγκρότημα της Μονής αποτελείται από τον κεντρικό Ναό (Καθολικό) και τον Περίβολο. Αρχιτεκτονικά το καθολικό της Μονής περιγράφεται ως εξής:
«Το Καθολικό είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος (Ναός), φέρει στα δυτικά νάρθηκα και απολήγει στα ανατολικά σε τρεις ημικυκλικές εσωτερικά και πολυγωνικές εξωτερικά αψίδες. Στα πλάγια διαμερίσματα του κυρίως ναού και του νάρθηκα φέρει ρηχούς θόλους – αψίδες, ενώ η Πρόθεση και το Διακονικό καλύπτονται με τρουλίσκους. Στο εξωτερικό το μνημείο αλλάζει μορφή, γιατί οι στέγες δεν παρακολουθούν την εσωτερική διάρθρωση της ανωδομής, αλλά η κάλυψη γίνεται με μεγάλες αμφικλινείς και διασταυρούμενες στέγες, επάνω από τις οποίες υψώνονται οι τρεις τρούλοι. Η τοιχοδομία είναι από αργολιθοδομή εκτός από τους τρούλους και τις αψίδες του Ιερού όπου χρησιμοποιούνται πωρόλιθοι και πλίνθοι».
Ας σημειώσουμε για τον επισκέπτη την παρουσία ενός αρχιτεκτονικού μέλους (θωράκιο) της μεσοβυζαντινής περιόδου το οποίο ευρίσκεται εντοιχισμένο πάνω από την είσοδο του Ναού. Στο θωράκιο υπάρχει ανάγλυφος διπλός σταυρός σε βαθμιδωτή βάση που πλαισιώνεται από κληματίδα με σταφύλια. Σε τέσσερα μετάλλια στις κεραίες του σταυρού αναγράφεται το ΙΣ-ΧΡ, ΝΙ-ΚΑ ενώ στο άνω τμήμα του πλαισίου υπάρχει η επιγραφή:
Στ(αυ)ρωπήγιων του Οικουμενικού Πατρι(ά)ρχου η οποία επαναλαμβάνεται με νεώτερους χαρακτήρες και στο κάτω τμήμα του θωρακίου. Στοιχείο δηλωτικό της εξάρτησης της Μονής κατευθείαν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Έχοντας ως βάση μια επιγραφή που βρέθηκε στη θέση Παλιάτες και Λιρούτσες, όπου το τοπωνύμιο «Παλαιοθεολόγος» υποθέτουμε ότι, στη θέση παλαιοτέρας Μονής υψώθηκε το έτος 1571 Μοναστήρι, όταν επίσκοπος Δημητριάδος ήταν ο Ιωσήφ.
Το πλήθος των χάλκινων και χρυσών κυρίως σκυφωτών νομισμάτων, τα λεγόμενα υπέρπυρα της εποχής του Αλεξίου του Κομνηνού (11ος αιώνας) των Παλαιολόγων και τα μεσοβυζαντινά όστρακα – θραύσματα αγγείων, μαρτυρούν τον πλούτο του μοναστηριού που καταστράφηκε στα δύσκολα χρόνια της Θεσσαλικής ιστορίας, 14ος – 15ος αιώνας. Στη θέση λοιπόν, Παλαιοθεολόγος, στα ερείπια Βυζαντινής Μονής ανοικοδομείται το 1571 μ.Χ. η Ιερά Μονή Ιωάννου του Θεολόγου η οποία στα μέσα του 18ου αιώνα μετακινήθηκε στη θέση που σήμερα ευρίσκεται απέναντι του Κάστρου της Βελίκας. Οι λόγοι μεταφοράς ; Πιθανότατα η έλλειψη νερού, ή οι καθιζήσεις του εδάφους. Ακόμα, η εγγύτητα στην παραλιακή οδό για θαλάσσιες μεταφορές – σε εποχή ανάπτυξης της βιοτεχνίας και του εμπορίου.
Δια την Βυζαντινή Μονή (προ του 1571 μ.Χ.) υποθετικά και δια την παρουσία των νομισμάτων της περιόδου του 11ου αιώνα και του βυζαντινού θωρακίου στο δυτικό τμήμα της σημερινής Μονής, αλλά και λόγω του μεγέθους της κτηματικής περιουσίας της, ας πούμε, ότι, ενδέχεται να είναι κτίσμα Αλεξίου Α΄ του Κομνηνού, σε σχέση με την διέλευσή του από την περιοχή, δηλαδή το όρος των Κελλίων, (ως τούτο καταγράφεται από την Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα) και την θέληση του Αυτοκράτορα να οργανώσει δια του Οσίου Χριστοδούλου το Κοινοβιακό σύστημα ζωής στους ελεύθερους κελλιώτες και ασκητές του Βουνού των Κελλίων.
Εάν δηλαδή οι Κελλιώτες μοναχοί εδέχθηκαν τον Κανόνα του Οσίου Χριστοδούλου (εσωτερικό κανονισμό) ιδρύθηκε στα τέλη του 12ου αιώνα η κεντρική Μονή «το Κυριακό», που όπως δηλώνει το ενσωματωμένο σήμερα στο νέο κτίσμα του 1851 μ.Χ. θωράκιο, αναγορεύθηκε σε Σταυροπήγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η εν λόγω Μονή καταστράφηκε με την παρουσία αργότερα στην περιοχή, των Καταλανών και των Τούρκων.
ΟΙ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ
1. ΣΤΗΝ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΒΕΛΙΚΑΣ
Στο γνωστό αυτό Μοναστήρι υπάρχουν μερικές αξιόλογες επιγραφές. Στην δυτική όψη του ανατολικού τμήματος, στο νεοκατασκευασμένο μέρος του περιβόλου του Ναού και δεξιά της εισόδου, υπάρχει μια εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα. Αυτή είναι χαραγμένη και στις δύο όψεις της. Την πίσω μπορούμε να τη δούμε από το εσωτερικό του περιβόλου.
Τα κεφαλαία γράμματα δεν είναι βαθιά χαραγμένα ή υπέστησαν φθορές και γι’ αυτό διαβάζονται δύσκολα. Η επιγραφή αυτή έχει ως εξής:
ΔΙΑ ΣΙΝΔΡΟΜΗΣ ΚΑΙ
ΚΟΠΟΥ ΙΕΡΟΘΕΟΥ ΙΕΡΟ
ΜΟΝΑΧΟΥ 1776
ΜΗΝΙ ΔΙΚΕΜΡΙΟΣ λ
Κώστας ………..
Αν βασιστούμε στη χρονολογία που αναγράφει το έτος 1776 και το όνομα του Ιερομονάχου Ιεροθέου, το σωζόμενο κτίριο διαδέχθηκε παλαιότερο κτίσμα, των μέσων του 18ου αιώνος.
2.- Στην μπροστινή όψη, γύρω από έναν ανάγλυφο σταυρό με τα σύμβολα IC XC, διαβάζουμε:
Η δεύτερη επιγραφή μας πληροφορεί ότι η Ιερά Μονή του Θεολόγου Βελίκας η οποία καταστράφηκε από πυρκαγιά το έτος 1848 ανοικοδομήθηκε με έξοδα του Ιερομονάχου Σεραφείμ και των γονιών του, Γεωργίου και Φανής, που ήταν Αθανατιώτες, στις 2 Μαρτίου 1851 από μαστόρους ζουπανιώτες.
Μέσα στο ιερό του Ναού, στα δεξιά της πρόθεσης υπάρχει τοιχογραφημένη μικρογράμματη επιγραφή, που ως συνέχεια της δεύτερης αναφέρει ότι οι εργασίες περατώθηκαν τον Ιούλιο του 1857 οπότε και εγκαινιάστηκε ο Ναός. Η αγιογράφηση ανατέθηκε από τον Ηγούμενο Σεραφείμ στον σαμαριναίο ζωγράφο – Ιερέα Γεώργιο και περατώθηκε το Μάιο του έτους 1860. Ιστορήθη ο παρών θείος και ιερός «ναός» του αγίου ιω. Του Θεολόγου δηά σηνδρομής του πανοσηοτάτου κυρίου σεραφήμ και ηγουμένου της μονής ταυτις. ιερατεύοτες τους πανσηοτάτου Κυρίους ηοακίμ ιερομονάχου εν έτει 1860 Μαϊου 13 εγγινηάστικεν ο θείος ναός Ιουλίου 12 επή έτους 1857 χείρ Γ.ω.γ.ου. ιερέως σ.μ.ρ.ν.ου.
Ως ήδη ελέχθη, το μοναστήρι υπήρχε ανακαινισμένο από τον Ιερομ. Ιερόθεο το 1776 μ.Χ. Μετά ταύτα Οικονόμος της Παπα-Θεόκλητος από την Μελίβοια (1871-1784) διαχειρίζεται περιουσιακά στοιχεία από μετόχια της Μονής στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής (χωρίο – Αγ. Ιωάννης) και στη Σκήτη Αγιάς – Θεολογίτικο μετόχι».
Αποδεδειγμένα το 1874 μ.Χ. ο Ηγούμενος Ιωακείμ προσπαθεί να επιβεβαιώσει νομικά τα όρια της κτηματικής περιουσίας της Μονής λόγω του ότι ο «συνορλαμάς» (Κτηματολόγιο) είχε καταστραφεί στην πυρκαγιά του 1848. Μετά το 1874 και για είκοσι χρόνια τα κτήματα της Μονής νοικιάστηκαν στον Ευγένιο και στην Στεφανία Φάβρ, οι οποίοι δολίως προσεπάθησαν να ιδιοποιηθούν την Μοναστηριακή περιουσία.
Από το 1888 και εντεύθεν τα Μοναστήρια της Αγιάς γνωρίζουν παρακμή. Η Μητρόπολη εγκαθιστούσε ως Ηγούμενο και Οικονόμο στην Μονή έναν από τους εγγάμους ιερείς (Εφημέριο Μελιβοίας). Το 1895 δικαιώθηκαν οι δικαστικές διεκδικήσεις της Μονής και η κτηματική περιουσία της περιήλθε στη διαχείριση της Οικονομικής Εφορίας Αγιάς. Οι δασικές της εκτάσεις παραχωρήθηκαν στην Κοινότητα. Αργότερα, το 1920, επικαρπωτής των εσόδων της Μονής είναι η Ελληνική Αεράμυνα.
Έκτοτε οι καταπατήσεις, οι παράνομες εκχερσώσεις και τελικά η εξαγορά με μικρό τίμημα στους αυθαιρέτως κατέχοντας τα υποστατικά της Μονής κατέστησαν τον «παππού τον Θεολόγο» κατ’ ανάγκην ακτήμονα.