Η ευρύτερη περιοχή της Μελίβοιας, όπως και όλη η ανατολική πλευρά του Κισσάβου είναι ένας τόπος γεμάτος αρχαία και βυζαντινά μνημεία, καθώς και ιστορικές μνήμες όλων των εποχών, που είναι ακόμη ζωντανές και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Τα στοιχεία αυτά έκαναν μεγάλη εντύπωση στους περιηγητές των προηγούμενων αιώνων και προκάλεσαν το ενδιαφέρον ειδικών επιστημόνων. Ωστόσο, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι οι αρχαιολογικές έρευνες που έγιναν ήταν δυσανάλογα μικρές μπροστά στο ενδιαφέρον της περιοχής και καμμία από αυτές δεν ήταν, μέχρι πρόσφατα προσιτή στο ευρύ κοινό. Το κενό αυτό ήρθε να καλύψει το 1996 η ημερίδα κατ’ αρχάς για τη Μελίβοια και η πρώτη έκδοση που ακολούθησε, την οποία βελτιώνει και επαυξάνει η σημερινή έκδοση.
Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται επιστημονικά στοιχεία για την αρχαία, τη βυζαντινή και τη νεότερη Μελίβοια, με συνοπτικό και μεθοδικό τρόπο ώστε να είναι χρήσιμα τόσο στους ερευνητές, όσο και στους κατοίκους και τους πολυάριθμους φίλους της περιοχής.
Στο άρθρο του για την Αρχαία Μελίβοια, ο λόγιος και πολυγραφότατος πατήρ Νεκτάριος Δρόσος παραθέτει τις απόψεις των παλαιότερων ερευνητών για τη θέση της αρχαίας πόλης και τις εξετάζει υπό το φως των νεότερων ερευνητών, με σκοπό να απορριφθούν αρκετές από αυτές και να προκριθεί ως επικρατέστερη εκείνη που τοποθετεί την πόλη στο Καστρί της Βελίκας. Η άποψη αυτή συμφωνεί και με τη γνώμη του αρχαιολόγου και Διευθυντή της τοπικής Εφορείας κ. Αθανασίου Τζαφάλια, ο οποίος έχει διεξάγει έρευνες στην περιοχή, ιδιαίτερα στην περιοχή Σκιαθά και τη Σκήτη. Για επιβεβαίωση των παραπάνω, παρατίθεται στη νεότερη έκδοση και σχετικό άρθρο του κ. Αθ. Τζαφάλια από παλαιότερο διεθνές αρχαιολογικό συνέδριο.
Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στην πολύ σημαντική αυτή οχύρωση, δίπλα στη μονή του Θεολόγου Βελίκας, δεν έγιναν μέχρι στιγμής συστηματικές έρευνες, κατάσταση που ελπίζουμε ότι θα ανατραπεί σύντομα, αφού ο δήμαρχος Μελίβοιας κ. Γκουντάρας μας ανακοίνωσε ότι προτίθεται να συμβάλει οικονομικά στις έρευνες της 7ης Ε.Β.Α. Τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι πρόκειται για οχύρωση της πρώιμης βυζαντινής περιόδου, που αποτελεί πιθανότατα την τελευταία φάση της ζωής της αρχαίας πόλης της Μελίβοιας.
Ακολουθεί άρθρο του αείμνηστου ιστορικού Δημ. Αγραφιώτη για τη μονή Θεολόγου Μελίβοιας, που παρουσιάζει συνοπτικά τη βυζαντινή και διεξοδικά τη νεότερη ιστορία της μονής αυτής, που έχει μεγάλη σημασία για την περιοχή, εκτός των άλλων και επειδή κατείχε μεγάλη εδαφική έκταση μέχρι τα τέλη του 19ου αι., η οποία παραχωρήθηκε αργότερα στους κατοίκους της περιοχής που την καλλιεργούσαν.
ΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΕΛΛΙΩΝ
Στα βυζαντινά μνημεία της περιοχής, που έφερε το όνομα Όρος των Κελλιών, αναφέρεται το άρθρο του πρώην εφόρου βυζαντινών αρχαιοτήτων κ. Λάζαρου Δεριζιώτη, το οποίο επικεντρώνεται στις έρευνες της Εφορείας στα μνημεία του Κόκκινου Νερού και του Δερματά. Στις θέσεις αυτές εντοπίσθηκαν σημαντικοί ναοί του 12ου αιώνα, οι οποίοι, μαζί με εκείνους που ερευνήθηκαν το 1970 από τον καθηγητή κ. Νικονάνο, άλλαξαν εντελώς την εικόνα της περιοχής, και καθιέρωσαν την άποψη για την τοποθέτηση εδώ του Όρους των Κελλίων, ενώ παλιότερα τοποθετούνταν στο Πήλιο. Η σημασία της πολυπληθούς μοναστικής κοινότητας που είχε βρει φιλόξενο περιβάλλον στις βαθύσκιες ρεματιές του Κισσάβου δεν έχει ακόμη εκτιμηθεί στο σύνολό της, ώστε να της αποδοθεί η θέση που της αρμόζει στις υπόλοιπες μοναστικές πολιτείες του Βυζαντίου. Ωστόσο, έχουν πραγματοποιηθεί σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή. Κατ’ αρχάς, την εποχή αυτή ανασκάπτεται από την 7η Ε.Β.Α. ένα ακόμη βυζαντινό μοναστήρι του 12ου αι. στη θέση «Μονόπετρο» της Κουτσουπιάς. Προγραμματίζεται η ανάδειξη δύο μονών στο Κόκκινο Νερό και στο Δερματά Μελίβοιας, τις μελέτες των οποίων χρηματοδότησε ο Δήμος Μελίβοιας, με πρωτοβουλία του δημάρχου κ. Γκουντάρα, ο οποίος, έρχεται πάντα αρωγός στις έρευνες της Εφορείας. Τέλος, γίνονται σχετικές ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια και προγραμματίζεται η έκδοση ενός τόμου για τα μνημεία του Κόκκινου Νερού από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Πάτρας κ. Σταύρο Μαμαλούκο και την ομιλούσα. Η έκδοση αυτή θα πραγματοποιηθεί από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Θεσσαλίας, του Υπουργείου Πολιτισμού. Να αναφέρουμε επίσης στις σχετικές εκδόσεις τον τόμο που προγραμματίζει ο Δήμος Ευρυμενών για την ευρύτερη περιοχή Στομίου, που ανήκε επίσης στο Όρος των Κελλίων, καθώς και εκείνον που εξέδωσε ο Δήμος Αγιάς, που περιέχει επίσης στοιχεία για τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής. Έτσι, σε λίγο καιρό θα υπάρχει μια πλούσια βιβλιογραφία για την περιοχή, με τον τόμο της Μελιβοίας να βρίσκεται στην πρωτοπορία, αφού ήταν ο πρώτος που εκδόθηκε το 1996.
Ο τόμος συμπληρώνεται με σημαντικά στοιχεία για τη νεότερη ιστορία της Μελιβοίας, με τα άρθρα των Στέφανου Κανδηλάρη και του Κώστα Σπανού. Ο πρώτος παρέσχε μια συστηματική αποδελτίωση των πληροφοριών των περιηγητών, μέσα από παλαιά και δυσεύρετα βιβλία, καθιστώντας τες έτσι προσιτές και στον μέσο αναγνώστη. Ο ίδιος έχει δημοσιεύσει και αλλού πληροφορίες για τους ναούς του οικισμού.
Ο γνωστός ερευνητής και εκδότης του Θεσσαλικού Ημερολογίου κ. Κώστας Σπανός δημοσίευσε τα ονόματα των κατοίκων της Μελιβοίας. Με αυτά διαπίστωσε την ύπαρξη σημαντικού ποσοστού ονομάτων επηρεασμένων από την αρχαία εποχή, και μάλιστα ορισμένων σπάνιων, όπως τα ονόματα Ευρύκλεια και Ιππονίκη. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματά του για την επίδραση της προϊστορίας στους σημερινούς κατοίκους.
Το βιβλίο συμπληρώνεται από ευρετήρια μνημείων, αναδημοσιεύσεις αρχαιολογικών πληροφοριών και βιβλιογραφία, που επιμελήθηκε με την συστηματικότητα που τον διακρίνει ο πατήρ Νεκτάριος Δρόσος.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να τονίσω δύο στοιχεία. Το βιβλίο αυτό αποδεικνύει πόσο επιτυχημένη μπορεί να είναι η συνεργασία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και της Εκκλησίας με τις υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού για την προστασία των μνημείων και την προβολή της τοπικής ιστορίας. Η διάδοση βιβλίων όπως αυτό πιστεύουμε ότι θα αυξήσει την επαγρύπνηση γύρω από τα μνημεία του παρελθόντος και θα περιορίσει τις απειλές που υφίστανται από την επικράτηση ιδιωτικών συμφερόντων, ενώ τα μνημεία λειτουργούν συλλογικά υπέρ της αυτογνωσίας ολόκληρης της κοινότητας.