Ιστορική γεωγραφία
Η απεικόνιση της κατανομής των αρχαίων πολισμάτων στη Θεσσαλία, δείχνει ότι, μεταξύ των αρχαίων πόλεων της ιστορικής περιόδου με πιο σημαντική τη Λάρισα, απαριθμούνται οι πόλεις Κερκίνιο, Αρμένιο και Φερές. Ο Br. Helly πρότεινε την ταύτιση του Κερκινίου με τα ερείπια της Άνω Αμυγδαλής, (δηλαδή Κουκουράβας) στην περιοχή της Πέτρας. Σε σποραδικές μνείες για την Θεσσαλία, αναφορικά με πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα ο Έλληνας ιστορικός Προκόπιος αναφέρει «Ανενεώθη και επί Θεσσαλίας φρούρια τάδε. Αλκών, Λόσσονος, Γεροντική, Πέρβυλα, Κερκινέου, Σκιδρεούς, Φράκελλαν». (4.4.3, 157 – 4.4.3, 165). Ο Br. Helly εντοπίζει το Κερκίνιο στην οδό από Μελίβοια προς τη Δημητριάδα. Είναι πολύ εύκολο, αν έχει κανείς υπόψη του τους αρχαίους οικισμούς, που βρίσκονται στην ανατολική περιφέρεια της θεσσαλικής πεδιάδας, να δείξει μια αληθινά καλή διάβαση με ένα δρόμο που οδηγεί από την Αγιά – Νότια του Αετολόφου – δια μέσου μικρής ανοικτής κοιλάδας ενός παραπόταμου του Άμυρου – στο χωριό Πρινιά. Στο βάθος αυτής της κοιλάδας ο ταξιδιώτης βρίσκει εύκολη είσοδο, [είναι ο παλιός δρόμος από Πρινιά προς Κουκουράβα], η οποία του επιτρέπει να κατεβεί πολύ γρήγορα στη θεσσαλική πεδιάδα.
Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο βρίσκεται ένα οικοδόμημα αρχαίο – Κερκίνιο – που φαίνεται σπουδαίο και τοποθετείται στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το χωριό Άνω Αμυγδαλή – Κουκουράβα, απ’ όπου κατεβαίνει κανείς μ’ ένα καλντερίμι κατ’ ευθείαν στην πεδιάδα σε λιγότερο από 20΄ λεπτά της ώρας».
Ο αρχαίος οικισμός ανευρίσκεται ανάμεσα στο χωριό Καστρί και στην Άνω Αμυγδαλή, σε ένα πλάτωμα, σε ύψος 3,30 μ. που ονομάζεται Καλαμάκι, και που εξέχει αρκετά από το υπόλοιπο όρος και στην νότια πλευρά, όπου βρίσκεται μια εγκαταλειμμένη μονή αφιερωμένη στο Πρόδρομο.
Για την πόλη «Κερκίνιο» γνωρίζουμε μία αλλά ουσιαστική μαρτυρία από σύντομη αναφορά του Τίτου Λίβιου δηλαδή του Πολύβιου, για το έτος 199 π.Χ. Το θέρος του 199 π.Χ. το Κερκίνιο κατελήφθη και λεηλατήθηκε από τους Αίτωλούς και τους Αθαμάνες υπό την ηγεσία του Βασιλιά Αμύνανδρου.
«Αυτές οι αιτίες τον Δαμόκριτο και τους άλλους Αιτωλούς επανέφεραν στους Ρωμαίους. Μετά την προσχώρηση του Αμυνάνδρου, Βασιλέως των Αθαμάνων, εξεκίνησαν να πολιορκήσουν το Κερκίνιον. Οι κάτοικοι (του Κερκινίου) έκλεισαν τις πύλες και δεν είναι βέβαιον, αν αυτό το έπραξαν επειδή πιέσθηκαν ή με τη θέλησή τους, επειδή είχαν εκεί μια βασιλική (= μακεδονική) φρουρά. Κατόπιν το Κερκίνιο μέσα σε λίγες μέρες καταλήφθηκε και πυρπολήθηκε. Όσοι διασώθησαν από τη μεγάλη καταστροφή, ελεύθεροι ή δούλοι, απήχθησαν μαζί με την υπόλοιπη λεία (πολέμου). Αυτός ο φόβος όλους όσους κατοικούσαν γύρω από το έλος της Βοιβηΐδας, τους εξανάγκασε να εγκαταλείψουν τους οικισμούς τους και να αναζητήσουν τα όρη …».
Από το κείμενο αυτό του Τίτου Λίβιου αντλούμε μια ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι δηλαδή η πόλη είχε Μακεδονική φρουρά. Το ενδιαφέρον αυτής της πληροφορίας είναι ότι μας δίδει επιχείρημα, έμμεσο μεν, αλλά σαφές, για την τοποθέτηση του Κερκινίου στην Άνω Αμυγδαλή.
Η τοποθεσία βρίσκεται σε οδό που από την Αγιά διασχίζοντας το ανατολικό, μικρό θεσσαλικό λεκανοπέδιο (Νότια του Αετολόφου) διαμέσου της Πρινιάς προς Κουκουράβα, πολύ γρήγορα φθάνει κανείς στα Κανάλια (νότιο άκρο της θεσσαλικής πεδιάδας) και μετά στο Βόλο.
Είναι πλέον σαφές και απόλυτα κατανοητό γατί μια Βασιλική Μακεδονική φρουρά βρισκόταν στο Κερκύνιο τα 199 π.Χ.
Διότι, από εκεί η πιο ευθεία οδός προερχόμενη από το λεκανοπέδιο της Αγιάς, ένωνε τα Τέμπη με τη Δημητριάδα. Μία οδός, που οι Μακεδόνες χρησιμοποιούσαν συστηματικά και μέχρι τον Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο.
Μία αβίαστη ερμηνεία των πηγών, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Br. Helly, έχοντας κατανοήσει δια της «σωματικής του παρουσίας» την τοπογραφία – γεωγραφία της Αγιάς ανατρέπει παλαιότερες θέσεις ερευνητών που θεωρούσαν ότι δεν υπήρχε εκτός των Τεμπών κανένας δρόμος που να συνδέει Μακεδονία με Ελλάδα διά του Ομολίου προς Μελίβοια – Αγιά – Κερκίνιον – Βόλος.
Το Κερκίνιον μετά την πολιορκία του 199 π.Χ. δεν αναφέρεται, ούτε και στην εκστρατεία του Περσέα το 171 π.Χ. στη θεσσαλική πεδιάδα.
Η «οδός της Μαγνησίας» αποτελεί άξονα σύνδεσης μεταξύ Μακεδονίας και Δημητριάδας με κεντρικούς σταθμούς: Μελίβοια – Συκούριο – Κερκίνιο.
Ο Bakhuizen αναφέρει: «Όταν εισέρχονται (οι Ρωμαίοι) στην τελική φάση του Γ΄ Μακεδονικού πολέμου, το 169 π.Χ. βλέπουμε ότι με την απώλεια της Θεσσαλίας η σύνδεση Μακεδονίας – Δημητριάδος περνάει από την ορεινή Μαγνησία: Ομόλιο – Μελίβοια – Δημητριάς». Και προσθέτει ότι η επίθεση κατά της Μελίβοιας το 168 π.Χ. είχε ως στόχο την οδό αυτή.
Μετά την κατάληψη της Μελίβοιας (Liv. 44, 46, 3) η Δημητριάδα χαμένη οριστικά για τους Μακεδόνες βλέπει τους προμαχώνες της να πέφτουν (Διόδ. 31, 8, 6).
Ας προσθέσουμε εν τέλει ότι, ο οικισμός του Κερκινίου διέθετε ενδιαφέρουσες οικονομικές πηγές λόγω της γεωγραφικής του θέσεως.
α) Το μάρμαρο στο λατομείο του Καστρίου.
β) Το εύφορο έδαφος στο υψίπεδο της Κουκουράβας και στην κοιλάδα της Πρινιάς και
γ) Ο έλεγχος μιας σπουδαίας διάβασης.
Κατά την κλασσική και ελληνιστική περίοδο η λίμνη Βοιβηίς δεν έφθανε μέχρι την περιοχή του Κερκινίου, καθώς μαρτυρεί ο Στράβων. Κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή, η ποσότητα των υδάτων ήταν μεγάλη και επικράτησε η ονομασία Κερκινίτις λίμνη, γεγονός που υποδηλώνει ότι, το όνομα Κερκίνιον διατηρήθηκε ως ιστορική μνήμη στην υπό εξέταση περιοχή. Σε κατάλογο του Προκοπίου, αναφέρεται καθαρά η ονομασία του Κερκινίου ως θεσσαλικής πόλης, όπου ο Ιουστινιανός ανήγειρε τείχη, διά την στρατιωτική σημασία της.
Σήμερα η Κουκουράβα η οποία στα χρόνια του Δωροθέου απήχε από την Αγιά τρεις ώρες με το πόδι, λέγεται Άνω Αμυγδαλή. Κατά την υστεροβυζαντινή εποχή, σε ένα «εκδοτήριον» έγγραφο του επισκόπου Δημητριάδος Μιχαήλ Παναρέτου (1279) υπέρ του μοναστηριού της Νέας Πέτρας, αναφέρεται ο ναός της Θεοτόκου του Κουκουρά. Ίσως πρέπει να αναζητήσουμε την τοποθεσία στην κατωφέρεια της περιοχής του Μαυροβουνίου, κοντά στη Βοίβη, δεδομένου ότι η Κουκουράβα, βρίσκεται στις πλαγιές του Μαυροβουνίου κοντά στην αποξηραμένη πια Βοίβη (Κάρλα) νοτιοανατολικά του Καστρίου. Το τοπωνύμιο είναι σλαβικό και το συναντούμε στη Μακρινίτσα – Βόλου, όπου μια συνοικία της, η χαμηλότερη, ονομάζεται και σήμερα Κουκουράβα.
Τα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας η Κουκουράβα όπως διαφαίνεται στα κατάστιχα απογραφής έχει το 1570 35 οικογένειες, δηλαδή, 175 κατοίκους το 1602 έχει 129 δηλαδή 645 και αργότερα το 1876 έχει 76 οικογένειες με 380 κατοίκους και αλληλοδιδακτικό σχολείο. Οι κάτοικοι της ήταν γεωργοί και καρβουνιάρηδες. Το 1880, η Κουκουράβα παρουσιάζει αύξηση εισοδημάτων και συναγωνίζεται τα κεφαλοχώρια της Αγιάς στην παραγωγικότητα.
Στις ανατολικές υπώρειες του Μαυροβουνίου με κέντρο την Αμυγδαλή φιλοξενούνται σήμερα χίλιες περίπου κυψέλες στη γεωγραφική έκταση από Πλασιά έως την Κάρλα, γεγονός που αποδεικνύει την μελισσοκομική παράδοση της περιοχής από το 1454 μ.Χ. μέχρι σήμερα.
Την περίοδο μεταξύ των ετών 1950-1984 στην Κουκουράβα λειτουργεί νυχτερινή σχολή για την οποία διασώζονται αρχεία περί εγκυκλίων επιθεω-ρητού, τίτλοι σπουδών, Σχολικού Κλήρου, Απολογισμοί – Προϋπολογισμοί, Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας και Μαθητολόγια, σε 31 συνολικά φακέλους.
Το 1878 διαδραματίζονται μάχες στην Κουκουράβα, όπως καταγράφει ο Διδάσκαλος παπα-Δανιήλ.
«ΔΠ 1878 ΠΔ. Εν έτει χιλιοστώ οκτκοσιοστώ εβδομηκοστώ ογδόω, Φεβρουαρίου ογδόη, ημέρα Τετάρτη, ήλθον οι Αντάρται εις το χωρίον Κουκουράβα και επολέμησαν με τους Τούρκους. Καπετάνιος ήτον ο λεγόμενος Τσελεπίτσαρης ομού με πεντήκοντα Έλληνες, ήσαν δε χωριάτες από Κεραμίδιον, από Σκλήθρον, από Βένετον και από Βουλγαρινήν έως εκατόν πεντήκοντα. Και γίνεται το όλον διακόσιοι, ο δε τουρκικός στρατός ήτον περίπου δύο ήμισυ χιλιάδες, και επολέμησαν ώρας τρις από τας εννέα έως τας δώδεκα ετελείωσαν τον πόλεμον, οι μεν αντάρται έφυγον εις το χωρίον Βουλγαρινήν, ο δε τουρκικός στρατός, γκέκηδες Αρβανίτες και νιζάμ ασκέρ, το δε εσπέρας έως δύο ώρας νυκτός ήλθον έως τετρακόσιοι Ζουμπέκιδες, ήλθον και Κεσερλιώτες [= Συκουριώτες] και έγιναν περίπου από τρεις χιλιάδες μέσα εις την Κουκουράβα, και ελάλησαν την σάλπιγκα να κάμουν γιάγμα το χωρίον, και σαν άρχησαν, μήτε εκκλησίαν άφησαν, μήτε εικονίσματα, ένα ωρολόγιον ήταν εις τον Άγιον Γεώργιον και το έσπασαν, και τους οικοκυρέους μήτε πάπλωμα να σκεπασθούν δεν τους άφησαν, μόνον τα φορέματα τα οποία φορούσαν επάνω τους τους έμειναν, άλλους ετυράννησαν διά γρόσια εκτός καμιά τριανταργιά οσπίτια έμειναν απείρακτα, τα δε λοιπά όλα, και εις το Σχολείον έκαμαν παραμικράν ζημίαν.
Εγράφη διά χειρός του Δημητρίου Παπα-Δανιήλ Αγιάν διά ενθύμησιν όστις εχρημάτησεν Διδάσκαλος …
Από δε την μονήν του τιμίου Προδρόμου διέβησαν απ’ εκεί οι γκέκηδες και δεν έκαμον ζημίαν ο δε ηγούμενος ήτον ο ιερομόναχος παπα-Άνθυμος.
1878 φεβρουαρίου και έγιναν τα ανωτέρω ταύτα και εγράφησαν διά ενθύμησιν, παρά Κυρίου Δημητρίου παπα-Δανιήλ, όστις εχρημάτησε Διδάσκαλος εις χωρίον Κουκουράβαν».
Στην Κουκουράβα σήμερα υπάρχουν έντεκα Ναοί οι οποίοι υπάγονται στην ενορία του Αγίου Γεωργίου:
- «Σιβίλλη» – Παναγία 9ος αιώνας.
- «Τσιντζιλέρ Ρέμα», Κατή μνήμα 9ο αιώνας.
- Ι. Μ. Παναγίας (Ζωοδόχος 1740) ή Κούκουρα; 1274.
- Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου 1794.
- Άγιος Γεώργιος – Λιβαδάκι.
- Άγιος Αθανάσιος – Λιβαδάκι (Ερείπια).
- Άγιος Γεώργιος (Καμπαναριό 1811) – Κουκουράβα (πρώην Άγιος Χαράλαμπος).
- Άγιος Αθανάσιος (1763) – Κουκουράβα.
- Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης – Αμυγδαλή.
- Άγιος Φανούριος – Αμυγδαλή.
- Προφήτης Ηλίας – Μαυροβούνι.